Ο Αλέξης Σολομός και η Κεφαλονιά. Μια μικρή θεατρική ιστορία...
Το κείμενο γράφτηκε το 2004 - το είχε ζητήσει ο φίλος Διονύσης Μουσμούτης για ένα αφιέρωμα στο περιοδικό "Περίπλους" νομίζω. Δεν ρώτησα και δεν έμαθα ποτέ αν δημοσιεύτηκε... Μικρός φόρος τιμής για έναν μεγάλο άνθρωπο του θεάτρου,τον Αλέξη Σολομό.
Η πολιτισμική ιστορία της Κεφαλονιάς γράφεται πλέον στο μεγαλύτερο ποσοστό της έξω από το νησί, απ’ τα παιδιά της, που είτε διωγμένα από τις σεισμικές και άλλες καταστροφές και την ανέχεια, είτε ωθούμενα από τον οδυσσειακό τους γονότυπο, άπλωσαν τα φτερά τους και μεγαλούργησαν (μεγαλουργούν και θα μεγαλουργούν) έξω από τις γεωγραφικές συντεταγμένες του νησιού του Κεφάλου. Ο Αλέξης Σολομός είναι κι αυτός ένα παιδί της Κεφαλονιάς (για να κυριολεκτούμε, ένα δισέγγονο) απ’ τα πολλά που συνέβαλαν στο χτίσιμο, με επτανησιακό ασβεστόλιθο, του οικοδομήματος του νεοελληνικού θεάτρου.
Η γιαγιά Κεφαλονιά έχει πολλές ιστορίες να αφηγηθεί για το εγγόνι της, που πηγαίνουν πίσω γενεές δεκατέσσερις: Σαν κι εκείνη για την οικογένεια των Salamon ή Salomon από την Ιταλία, με ρίζες που φθάνουν στα 700 μ.Χ., που μετανάστευσε από τα πάτρια εδάφη της Βενετίας (ή, κατ’ άλλους, του Σαλέρνο)[1] στην Κεφαλονιά. Η μετακίνηση έγινε, κατά τον Ηλία Τσιτσέλη, γύρω στα χρόνια της φραγκικής κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης, ενώ κατά τον Ευγένιο Ρίζο Ραγκαβή το 1503. Τότε, ο Αντώνιος – Ιάκωβος Salomon ίδρυσε το χωριό Σολομάτα (= το χωριό των Σολομών) στη νοτιοανατολική Κεφαλονιά, στο σημερινό Δήμο Ελειού – Πρόννων[2]. Και οι δύο πάντως συμφωνούν ότι οι εκτάσεις – φέουδα στην περιοχή του Ελειού, παραχωρήθηκαν στην οικογένεια από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, κατά την προσφιλή της συνήθεια να επιβραβεύει όσους της είχαν προσφέρει καλές υπηρεσίες, και να εξασφαλίζει την αναγνώριση της επικυριαρχίας της στις κτήσεις της ανά την Ανατολική Μεσόγειο. Ο Αντώνιος – Ιάκωβος Σολομός του Vido έλαβε τα κτήματα αυτά, με απόφαση του βενετικού Συμβουλίου των Δέκα για τη γενναιότητά του στην ανάκτηση του κάστρου του Ναυαρίνου από τις δυνάμεις της Γαληνοτάτης, το 1500[3].
Όπως φαίνεται, η έκταση στην περιοχή εκείνη δεν είναι η μοναδική που είχαν αποκτήσει οι Σολομοί στο νησί της Κεφαλονιάς: Η Σταματούλα Ζαπάντη, αποτυπώνοντας την ανακατανομή των γαιοκτησιών που έγινε μετά την οριστική κατάκτηση της Κεφαλονιάς από τους Βενετούς[4] (1500), δείχνει ότι εκτός από το φέουδο της περιοχής, οι Σολομοί κατέχουν γαιοκτησίες τόσο στις παρακείμενες περιοχές της Λειβαθούς και του Κάστρου του Αγίου Γεωργίου, όσο και βορειότερα, στις περιοχές της Θηνιάς, της Πυλάρου και της Σάμης, πράγμα που δεν φαίνεται να συμβαίνει στην προ του 1500 περίοδο, οπότε μάλλον η εκδοχή του Ραγκαβή για την έλευση των Σολομών στην Κεφαλονιά πρέπει να είναι εκείνη που επιβεβαιώνεται. Η Σταματούλα Ζαπάντη μας παρέχει ακόμη μία πολύτιμη μαρτυρία: Στο δημοσιευμένο από εκείνη κατάστιχο του νοτάριου Ελειού Σταμάτη Μοντεσάντου, ο «κυρ Ιάκωβος Σολομός» παρίσταται ως μάρτυρας σε νοταριακή πράξη για την εκτέλεση απόφασης του Προβλεπτή επί διαφοράς μεταξύ αγελαδοτρόφων της περιοχής, στις 28-1-1539[5].
Ο Ραγκαβής μας δίνει πολλές πληροφορίες για τη γενιά των Σολομών, που όπως φαίνεται απόκτησαν μεγάλη οικονομική δύναμη από την εκμετάλλευση των εκτάσεων της περιοχής, που είναι από τις πιο εύφορες της ορεινής σε γενικές γραμμές Κεφαλονιάς[6]: Ένας από τους τρεις γιους του γενάρχη των κεφαλονιτών Σολομών Αντωνίου – Ιακώβου, ο Λορέντζος, που γεννήθηκε στα Μεταξάτα της παρακείμενης περιοχής της Λειβαθούς ( γενν. 1545) διετέλεσε μέλος του Συμβουλίου των Ευγενών της Κεφαλονιάς και γράφτηκε στο Λίμπρο Ντ’ Όρο του νησιού στα 1593, όπως κι ο γιος του Βελισσάριος, γεννημένος κι αυτός στα Μεταξάτα γύρω στο 1565, πατέρας του Τζαννή Σολομού, γενάρχη του τέταρτου κλάδου της οικογένειας, γεννημένου γύρω στα 1610. Ο γιος του Τζαννή, ο Μαρίνος (γενν. γύρω στα 1670, αν πιστέψουμε το Ραγκαβή), είδε τη γενιά των Σολομών να πληθύνεται κυρίως από το δεύτερο γιο του Αθανάσιο (περ. 1705), ο οποίος απόκτησε έξι παιδιά, πέντε γιους και μια κόρη, τη Σπεράντζα.
Φευ, από τους πέντε γιους μόνον ένας, πιθανότατα ο Μαρίνος (περ. 1735), απόκτησε απογόνους, τον Αντώνιο (1783) και το Γεράσιμο (1785)[7]. Ο Αντώνιος ήταν ο πατέρας της Χρυσάνθης Σολομού, μετέπειτα συζύγου του πρωτοπόρου του επτανησιακού ριζοσπαστισμού Ηλία Ζερβού – Ιακωβάτου.
Ο Γεράσιμος Σολομός παντρεύτηκε την Αναστασία Λειβαδά και απέκτησε τρεις γιους: Ο βενιαμίν, ο Νέστωρ (περ. 1810-1869), ασχολήθηκε με τα κτήματα της οικογένειας, αλλά εκτός αυτού υπήρξε και ιδιοκτήτης καζίνου, και δεινός πολιτικός: Υπέρμαχος της ριζοσπαστικής ιδεολογίας, αγωνίστηκε για την Ένωση και εξελέγη βουλευτής στις πρώτες εκλογές μετά την Ένωση[8]. Ο μεσαίος, ο Μαρίνος - Παναγής (περ. 1804-1894), δόκτωρ της Νομικής στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας, εξέδωσε σπουδαίες νομικές μελέτες στο χώρο του Διοικητικού Δικαίου, με γνωστότερη την γραμμένη στην ιταλική γλώσσα «Γενική Δημοσιονομία της Νήσου Κεφαλληνίας» (Κέρκυρα, 1859)[9]. Ο Μαρίνος, περισσότερο πρακτικό μυαλό από το Νέστορα, είχε ασχοληθεί με τη διαχείριση των κτημάτων της οικογένειας και είχε τη φήμη καταπιεστή των αγροτών.
Ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας, ο Αλέξανδρος Σολομός[10] (περ. 1803 – 1885) σπούδασε (όπως κι ο συνονόματος δισέγγονός του) νομικά (δόκτωρ Νομικής του Πανεπιστημίου του Παρισιού) και εξάσκησε τόσο το δικηγορικό όσο και το δικαστικό λειτούργημα. Ο Αλέξανδρος όμως δεν εμέλλετο να μείνει στην Ιστορία για τις δικηγορικές του επιδόσεις (παρότι ήταν σπουδαίος νομικός), ούτε για εκείνες στην ποίηση, την οποία αγαπούσε με θέρμη. Η ιδέα του, στα μέσα της δεκαετίας του 1830, να μετασκευάσει σε θεατρική στέγη το ισόγειο της αρχοντικής οικίας της οικογένειάς του σε κεντρικό σημείο του Αργοστολίου, κοντά στο ναό του Αγίου Νικολάου των Τσιμάρα, χάρισε στην Κεφαλονιά το δεύτερο γνωστό μέχρι σήμερα θέατρό της (έστω και εκ μετασκευής), μετά το θέατρο του Σπυρίδωνος Μπερέττα[11] στις αρχές του 19ου αιώνα: Αυτό που σήμερα ονομάζουμε «το Θέατρο του Αλέξανδρου Σολομού», για του οποίου την οργανωτική δομή και το ρεπερτόριο έχει προσκομίσει πολύτιμα στοιχεία η αρχειακή έρευνα του ακάματου ιστοριοδίφη της Κεφαλονιάς Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου[12].
Ο Αλέξανδρος κράτησε τον επάνω όροφο του σπιτιού ως κατοικία της οικογένειας. Είχε φροντίσει μάλιστα να υπάρχει μια τρύπα στο πάτωμα για να μπορεί να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα στο θέατρό του. Ανεξάρτητα από το κίνητρο της πρωτοβουλίας του αυτής (γι’ άλλους η ικανοποίηση της εκ Βλαχίας γυναίκας του στα πλαίσια του ανταγωνισμού των ευγενών κυριών του Αργοστολίου, γι’ άλλους η αγνή και ρομαντική αγάπη του για το θέατρο και γι’ άλλους μια επενδυτική ευκαιρία για την άσκηση μιας ενδεχομένως επικερδούς δραστηριόητας, καθώς για μια τουλάχιστον δεκαετία οι αρχές και οι φιλόμουσοι της πόλης αναζητούσαν θεατρική στέγη), το θέατρο, υπό την ιδιοκτησία του Σολομού, φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα οργανωμένο και χωροθετημένο ώστε να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του ιδιαίτερα αγαπητού στα Επτάνησα είδους της ιταλικής όπερας. Το θέατρο Σολομού, που φαίνεται πως φιλοξένησε κυρίως παραστάσεις ιταλικής όπερας με μετακλήσεις ιταλικών θιάσων, αλλά και κάποιες δειλές ντόπιες προσπάθειες. Ο ίδιος ο Σολομός είχε κρατήσει για τον εαυτό του το ρόλο του ιδιοκτήτη του χώρου και όχι του καλλιτεχνικού διευθυντή[13].
Τα όνειρά του Αλέξανδρου Σολομού φαίνεται πως δεν βρήκαν ανταπόκριση στο κεφαλονίτικο κοινό, αφού ακόμη και οι πλούσιοι ενοικιαστές των θεωρείων δυσανασχετούσαν στην καταβολή των «αμποναμέντων» τους. Πρώτοι καταστράφηκαν οικονομικά οι θίασοι και συνακόλουθα και ο ίδιος ο Σολομός, που αναγκάζεται να φύγει από την Κεφαλονιά, πιθανότατα στα τέλη της δεκαετίας του 1850 (έφτασε μέχρι τη Ρωσία μαζί με τα παιδιά του) ενώ οι δανειστές διαμερίζονται τα ιμάτια της εξανεμισμένης περιουσίας του. Το κτίριο στο οποίο στεγάστηκε το θέατρο του Σολομού, και στο οποίο κατοίκησε μετά από καιρό και η οικογένεια του ριζοσπάστη Ηλία Ζερβού Ιακωβάτου, παρέμεινε για πολλά χρόνια σαν μια σκιά που σιγά σιγά εξαϋλωνόταν μπροστά στη λάμψη του καινούριου θεάτρου «Ο ΚΕΦΑΛΟΣ» που άνοιξε μεγαλόπρεπα τις πόρτες του το 1859.
Μπορεί το θέατρο Σολομού να ερειπώθηκε και να στοίχειωνε χρόνια τη γειτονιά της Αγίας Παρασκευής στ’ Αργοστόλι. Μα, παρά την οικονομική συμφορά και την αυτοεξορία του Σολομού, το μικρόβιο του θεάτρου ήταν μοιραίο να μεταδοθεί και στις επόμενες γενιές: Ο ένας από τους δυο γιους του Αλέξανδρου, ο Θεμιστοκλής, υπήρξε ποιητής και δραματουργός (έργο του ήταν και το δράμα Οι αφανείς κακούργοι)[14], ενώ αναφέρεται ότι έργα του παίχτηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα στο Βασιλικό Θέατρο του Λονδίνου. Ο άλλος γιος του Αλέξανδρου, ο Μιλτιάδης Σολομός, έφερε στον κόσμο τον Ιωάννη, που έγινε μεταλλειολόγος – μηχανικός. Για όσους μπορεί να πίστεψαν ότι η γενιά του Ιωάννη επέδειξε ισχυρά αντισώματα στον ιό του θεάτρου, ας απαντήσει ο γιος του Ιωάννη, που, σαν και τους προπαππούδες του Μαρίνο και Αλέξανδρο, ξεκίνησε να σπουδάσει νομικά...
Όχι, δεν έγινε Δόκτωρ της Νομικής τελικά. Οι βουλές των ανθρώπων, πολλώ μάλλον όταν έλκουν την καταγωγή τους απ’ αυτό το μυστήριο νησί – είναι απροσδόκητες. Αν το αγαπημένο ρητό του προπάππου Αλέξανδρου ήταν “tocca e passa” (άγγισε και πέρνα), ο δισέγγονός του, γιος του Ιωάννη Σολομού και της Ασπασίας Ηλιοπούλου, ο Αλέξης Σολομός, ακολούθησε ασφαλώς τη συμβουλή του παππού του...
... Και φιλοδώρησε το νεοελληνικό θέατρο μ’ ένα άγγιγμα παρόμοιο μ’ εκείνο του βασιλιά Μίδα.
Αργοστόλι Κεφαλονιάς, Άνοιξη 2004.
[1] Σύμφωνα με τον γενεαλόγο Ευγένιο Ρίζο Ραγκαβή (Rangabè, Eugène Rizo, Livre d’ Or de la Noblesse Ionienne, Volume II (Céphalonie). Athènes: Eleftheroudakis, 1926, σ. 547), ο οποίος παραθέτει απόσπασμα του ιστορικού Λοβέρδου («i Salomon da Venezia, che fondarono la Villa Solomata di Racli), η προέλευση της οικογένειας είναι από τη Βενετία. Αντίθετα, ο Ηλίας Τσιτσέλης (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Α, Αθήνα: Λεωνής, 1904 σσ. 607-608) παραπέμπει σε άλλες πηγές προκειμένου να στηρίξει την καταγωγή της οικογένειας από το Σαλέρνο. Ο Mihail-Dimitri Sturdza (Dictionnaire historique et généalogique des grandes familles de Grèce, d’ Albanie et de Constantinople, σ. 404) αποφεύγει να πάρει θέση για την προέλευση και διαχωρίζει την γραμμή Κεφαλληνίας από τη γραμμή της Κρήτης και Ζακύνθου, από την οποία προέρχεται και ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Βλ. και τις παρατηρήσεις του Αγγελο-Διονύση Δεμπόνου για την οικογένεια Σολομού στο άρθρο του Οι οικογένειες των κορυφαίων ριζοσπαστών της Κεφαλονιάς. Συγγενικές και ιδεολογικές σχέσεις (“Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος”, αρ. 7, 1988, σσ. 74-76.
[2] Ο συνοικισμός «Σολωμάτα» (με «ω») συναντάται μέχρι και τον 20ό αιώνα ανάμεσα στους οικισμούς που συναπάρτισαν, το 1912, την Κοινότητα Αγίας Ειρήνης. Ο συνοικισμός απογράφεται και στην Εθνική Απογραφή του 1920, και εμφανίζει 63 κατοίκους. Έκτοτε δεν εμφανίζεται σε Εθνικές Απογραφές. Βλ. Υπουργείο Εσωτερικών (επιμ.): Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων (από της εφαρμογής του Νόμου ΔΝΖ’ του έτους 1912 και εφεξής), αρ. 24 (Νομός Κεφαλληνίας), Αθήναι: ΚΕΔΚΕ, 1962, σσ. 44-45. Ο Γ. Ν. Μοσχόπουλος (Ιστορία της Κεφαλονιάς, τόμος πρώτος (από τα αρχαία χρόνια ως το 1797), Αθήνα: χ.ό, 1985, σ. 162), παραπέμποντας σε φοροδοτικό πίνακα της Κεφαλονιάς που είχε δημοσιεύσει ο Ν. Μοσχονάς (Φοροδοτικός πίνακας της Κεφαλονιάς του έτους 1678, στο «Δελτίον της Ιονίου Ακαδημίας», τόμος Α, Κέρκυρα, 1977, σσ. 85- 123) συγκαταλέγει τα Σολομάτα σε ομάδα οικισμών παλαιοτέρων του 17ου αιώνα, που δεν υφίστανται σήμερα.
[3] Βλ. Ζαπάντη, Σταματούλα: Κεφαλονιά 1500-1571. Η συγκρότηση της κοινωνίας του νησιού, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 1999, σ. 203 και στο ίδιο σσ. 197 επ. για τη γαιοκτησία στην Κεφαλονιά τη συγκεκριμένη περίοδο.
[5] Βλ. Ζαπάντη, Σταματούλα: Μοντεσάντος (Δε) ιερέας Σταμάτιος νοτάριος Ελειού. Κατάστιχο 1535-1553, Αργοστόλι: ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Κεφαλληνίας, 2002, σ.43, αριθ. πράξεως 46.
[6] Όλα τα γενεαλογικά στοιχεία που παραθέτουμε για τη γενιά των Σολομών μέχρι τον προπάππο συνονόματο του Αλ. Σολομού προέρχονται από τον Ραγκαβή (ό.π., σ. 547-548 και 552-554). Ο Ραγκαβής επικαλείται το γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας για να ισχυριστεί ότι κανένα ίχνος της οικογένειας στην Κεφαλονιά δεν εμφανίζεται πριν από το 1500). Για την αξιοπιστία όμως των – πολύτιμων σε κάθε περίπτωση – πληροφοριών του Ραγκαβή έχουν διατυπωθεί σοβαρές επιφυλάξεις: Bλ. Πεντόγαλος, Γεράσιμος: Θελημένες και αθέλητες παραποιήσεις γενεαλογικών δένδρων( Οι περιπτώσεις των κεφαλληνιακών οικογενειών Δελλαπόρτα, Ιγγλέση και Μεταξά), στα Πρακτικά Γ΄ Πανελληνίου Συμποσίου Γενεαλογικής και Εραλδικής Επιστήμης («Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρείας Ελλάδος», αρ. 11, 2001, σσ. 49-57).
[7] Ο Ραγκαβής (ό.π. σ. 552-553) στο μεν γενεαλογικό δένδρο αναγράφει τους Αντώνιο και Γεράσιμο ως γιους του Γεράσιμου Σολομού, ενώ στην ανάλυση ως γιους του Μαρίνου (πράγμα πιο πιθανό, αφού αν οι ημερομηνίες είναι σωστές, αν ήταν γιοι του Γεράσιμου θα πρέπει να τους είχε αποκτήσει σε ηλικία 19 και 21 ετών ανίστοιχα). Ειδικά ο Γεράσιμος Σολομός αναγράφεται ως “fils presumé de Marino”.
[8] Βλ. Δεμπόνος, Αγγελο-Διονύσης, ό.π., σσ. 75-76 και του ιδίου 1837-1856:Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά (Από ανέκδοτα έγγραφα), στο «Παρνασσός» ΚΣΤ (1984) σ. 482, υποσ. 2.
[9] Salomon, Marino. La statistica generale dell’ isola di Cefalonia.Corfu: Tip. “Jonia”, 1859. Βλ. και την ελληνική μετάφραση από από τον Παναγή Άννινο Καβαλιεράτο (Γενική Δημοσιονομία της Κεφαλληνίας, Αθήναι: χ.ο., 1996). Αναλυτικά βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία για τον Μαρίνο Σολομό βλ. στον Τσιτσέλη, ό.π., σ. 608-611.
[11] Βλ. Ευαγγελάτος, Σπύρος: Το θέατρον του Σπυρίδωνος Μπερέττα (Κεφαλληνία, 1805 – ci.1825) στο «Λειμωνάριον – Προσφορά εις τον Καθ. Ν. Β. Τωμαδάκην» («Αθηνά» ΟΓ-ΟΔ), 1973, σσ. 457-477.
[12] Για το θέατρο του Αλέξανδρου Σολομού (αρχιτεκτονική, διοικητική οργάνωση, ρεπερτόριο κλπ.) αλλά και τις δικαστικές περιπέτειες του ιδιοκτήτη του βλ. Δεμπόνος, Αγγελο-Διονύσης: 1837-1856:Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά (Από ανέκδοτα έγγραφα), στο «Παρνασσός» ΚΣΤ (1984), σσ. 482-515, του ιδίου Στοιχεία για τη θεατρική στέγη στην Κεφαλονιά (Από ανέκδοτα έγγραφα) στο «Κεφαλληνιακά Χρονικά», τ. 2, 1977, σσ. 111-119, και του ιδίου Το θέατρο «Ο Κέφαλος» του Αργοστολίου 1858-1943. Οι μηχανισμοί ιδρύσεως και λειτουργίας του. Αργοστόλι: ΔΕΠΑΨ, 1993, σσ.17-24, όπου από πλούσια αρχειακή έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο της Κεφαλονιάς παρέχονται πολύτιμες πληροφορίες για τη λειτουργία του θεάτρου και το ρόλο του Σολομού. Βλ. επίσης Ευαγγελάτος, Σπύρος: Ιστορία του Θεάτρου εν Κεφαλληνία 1600-1900. Εν Αθήναις: Ε.Κ.Π.Α., 1970, σσ. 168-174, Φεσσά – Εμμανουήλ Ελένη: Η αρχιτεκτονική του νεοελληνικού θεάτρου 1720-1940, τ. Α, Αθήνα: χ.ο., 1994, σσ. 192-194, Λάσκαρης Νικόλαος: Ιστορία του Νεοελληνικού θεάτρου, τ. Β, Αθήναι: Βασιλείου, 1939, σσ. 85-86, Λορεντζάτος Π.: Το θέατρο στην Κεφαλονιά, στο «Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος», 1928, σσ. 454-455 και Λαυράγκας, Διονύσιος: Το παληό θέατρο. Στο «Παγκεφαλληνιακόν Ημερολόγιον», έτος πρώτον, 1937, σσ. 54-56. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στο συναισθηματικά φορτισμένο κείμενο της εγγονής του Σολομού Μαρίας Μ. Σολομού Το πρώτο θέατρο της Κεφαλονιάς. Ιδρύθηκε στα 1838 από τον Αλέξανδρο Σολομό. Διέθετε 500 θέσεις και δύο σειρές θεωρεία, στο «Θέατρο» (Κ. Νίτσου), έτος Γ, αρ. 14, Μάρ.- Απρ. 1964 σσ. 42-43.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου