Κεφαλονιά 1628: Ο νεαρός Ιερόθεος Αββάτιος, πριν γίνει μοναχός, κάνει τη διαθήκη του...

Χθες, 2/11/2012, έφυγε από τη ζωή μια κορυφαία πνευματική προσωπικότητα της Κεφαλονιάς: Ο Καθηγητής Ιστορίας της Ιατρικής Γεράσιμος Πεντόγαλος. Μικρός φόρος τιμής στη μνήμη του, μια ανακοίνωσή μου στο Συνέδριο για την Ιστορία και τα Γράμματα της περιοχής Ελειού Πρόννων που έγινε τον Σεπτέμβριο του 2005 στον Πόρο Κεφαλονιάς, ανακοίνωση την ύπαρξη της οποίας οφείλω στον Γεράσιμο Πεντόγαλο, που μου παραχώρησε το σχετικό ανέκδοτο υλικό, και, όπως πάντα, με ενθάρρυνε και με υποστήριξε να συμμετάσχω στο συνέδριο.
(Ο τίτλος της ανακοίνωσης, όπως δημοσιεύτηκε στα πρακτικά του συνεδρίου ήταν "Η (πρώιμη) τελευταία βούληση ενός περιπλανώμενου Προνναίου - Η διαθήκη του Ιεροθέου Αββατίου (1628)"

Στον Καθηγητή Γεράσιμο Πεντόγαλο[1]

Η γλώσσα καιρού μηδέν εκφέρη δίχα.

Θήρευε τα κράτιστα των νοημάτων[2]

          Στα πλαίσια αυτής της ανακοίνωσης θα επιχειρηθεί η ερμηνευτική προσέγγιση ενός νομικού κειμένου: της διαθήκης του λόγιου κληρικού καταγόμενου από την περιοχή Ελειού-Πρόννων Ιεροθέου Αββατίου (ή Αμπάτη), με ημερομηνία 25 Απριλίου 1628, η οποία άρχισε να καταχωρίζεται στα βιβλία του νοτάριου Ελειού Αυγουστίνου Χιόνη στις 29 Απριλίου 1628 (βιβλίο 1^ο, 1627-1633). Η διαθήκη καταλαμβάνει τα φύλλα 53^r – 57^r, ενώ στο τελευταίο φύλλο η αντιγραφή της διακόπτεται «βιαίως». Ο Χιόνης με σημείωμά του[3] αναφέρει ότι στις 30 του ίδιου μήνα – την επόμενη μέρα δηλαδή από την κατάθεσή της, ο ίδιος ο Αββάτιος του ζήτησε να σταματήσει την αντιγραφή «διατί ηθέλησε να συλλογιστεί και να μετρήσει καλλιότερα την προαίρεσή του και ετούτη δεν του αρέσει εις την γνώμην του, δια τούτο την άφησε ατελείωτη και να μην αξίζει, αλλά να είναι ως χαρτί άγραφο […]». Το άδοξο τέλος της διαθήκης επισφραγίζεται από κωδίκελλο του ίδιου του Αββατίου[4], που καταχωρίζει ο Χιόνης, και στο οποίο δηλώνεται ρητά η ανάκληση της διαθήκης – στο κείμενο της αντιγραφής είναι άλλωστε διακριτή η διαγραφή των σελίδων.

          Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά στο δεδομένο μιας διαθήκης που δεν ολοκληρώνεται η διαδικασία της καταχώρισής της στα νοταριακά βιβλία (δεν αποκτά δηλαδή ποτέ τυπική νομική ισχύ με την έννοια μιας δημόσιας διαθήκης που συντάσσεται με τη συμμετοχή συμβολαιογράφου και ενώπιον μαρτύρων), Μια διαθήκη που ανακαλείται από τον ίδιο το διαθέτη, τον Ιερόθεο Αββάτιο,  που όπως πληροφορούμαστε στις πρώτες κιόλας γραμμές του κειμένου την είχε συντάξει, επειδή είχε αποφασίσει να μείνει στη Μονή της Νέας Ιερουσαλήμ[5] (δηλ. τη σημερινή Μονή του Αγίου Γερασίμου στα Ομαλά), να απαρνηθεί οριστικά δηλαδή τα εγκόσμια. Μαθαίνουμε επίσης από το ίδιο το κείμενο ότι είχε ήδη συνταχθεί το «συμφωνικό γράμμα»[6] με το οποίο ο Αββάτιος εκαλείτο να αναλάβει την επιστασία της εν λόγω Μονής μέχρι το τέλος της ζωής του. Η σύνταξη της διαθήκης λοιπόν δεν υπαγορευόταν από τον επικείμενο φυσικό θάνατο του Αββατίου (που ήταν και είναι η συνήθης αιτία σύνταξης διαθηκών), αλλά από την απόφασή του να περάσει το υπόλοιπο μέρος της ζωής του στη Μονή, πράγμα που αυτομάτως τον καθιστούσε «νενεκρωμένον», όπως ο ίδιος λέει, όσον αφορά το δικαίωμα διάθεσης των περιουσιακών στοιχείων που είχε ως κοσμικός ιερέας. Να σημειώσουμε ότι αν θεωρήσουμε ως ορθό το έτος 1599 ως χρονολογία γεννήσεως του Αββατίου[7], όταν συντάσσει τη διαθήκη του είναι μόλις 29 ετών, αρκετά νέος για να κάνει διαθήκη κι αρκετά ώριμος για να έχει κατασταλαγμένη άποψη για το πώς θέλει να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του.

          Βρισκόμαστε λοιπόν ενώπιον ενός κειμένου χωρίς νομική ισχύ (μιλάμε για την αντιγραφή και όχι για το πρωτότυπο ιδιόγραφο κείμενο της διαθήκης, το οποίο θα μπορούσε να έχει νομική ισχύ ως ιδιόγραφη διαθήκη), ενώπιον μιας διάταξης τελευταίας βουλήσεως.  Η διαθήκη δεν είναι απλά μια δήλωση βουλήσεως[8], έχει κανονιστικό περιεχόμενο. Ο διαθέτης ως άλλος νομοθέτης, ορίζει την τύχη της περιουσίας του, του μικρού βασιλείου που διαφεντεύει. Αυτή η sui generis κανονιστική ισχύς όμως υπόκειται σε δύο αιρέσεις: η πρώτη είναι ασφαλώς ο θάνατος του κληρονομουμένου. Δεύτερη αίρεση είναι η συμβατότητα του τυπικού και ουσιαστικού περιεχομένου της διαθήκης με το εκάστοτε ισχύον δίκαιο. Η διαθήκη δηλαδή αφ’ ενός πρέπει να περιέχει τα ελάχιστα τυπικά στοιχεία που ο νόμος ορίζει ως προϋποθέσεις για την εγκυρότητά της και, εφ’ όσον το προηγούμενο εκπληρώνεται, οι πρόνοιες που περιγράφονται σε αυτήν ισχύουν μόνο στην έκταση που συμφωνούν με το ισχύον ουσιαστικό (κληρονομικό) δίκαιο[9].

Αυτά όσον αφορά τη δήλωση βουλήσεως, τη διαθήκη καθαυτήν ως πράξη νομικά σημαντική. Όσον αφορά όμως τη βούληση του διαθέτη, αυτό δηλαδή που υπαγορεύει τις πρόνοιες της διαθήκης, το υποκειμενικό της υπόβαθρο, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν μπορεί να τεθεί ούτε σε τυπικό ούτε σε ουσιαστικό νομικό έλεγχο. Η βούληση του διαθέτη είναι απόλυτη και δεν υπόκειται σε κανένα νόμο (Μπορεί άλλωστε σε διάφορες χρονικά και τοπικά έννομες τάξεις αυτή η ίδια βούληση να παράγει άλλοτε ισχυρές και άλλοτε ανίσχυρες νομικά διαθήκες).

 Ήδη από το Ρωμαϊκό Δίκαιο η βούληση του διαθέτη είναι αποφασιστικό στοιχείο για την ερμηνεία της διαθήκης[10]. Ωστόσο στη βενετοκρατούμενη Κεφαλονιά του 17^ου αιώνα το ρωμαϊκό δίκαιο δεν εφαρμόζεται και η θέληση του κληρονομουμένου υποχωρεί σε όφελος μιας αριστοκρατικότερης νοοτροπίας – ο νομοθέτης των Στατούτων έχει πρωταρχικό μέλημα να διατηρηθεί η περιουσία του κληρονομουμένου στην οικογένεια[11]. Στον Ιόνιο Πολιτικό Κώδικα[12], το κληρονομικό δίκαιο του οποίου προέρχεται απευθείας από τα Βενετικά Στατούτα, που κι αυτά με τη σειρά τους έχουν τη ρίζα τους στην Εκλογή των Ισαύρων, δίνεται μεγάλη έμφαση στην τυπική ισχύ της διαθήκης με εξαντλητικές διατάξεις για την εγκυρότητα της δήλωσης βουλήσεως, είναι όμως φανερό ότι πίσω από αυτές κρύβεται η αγωνία του νομοθέτη για την διασφάλιση της κατά το δυνατόν εγκυρότερης αποτύπωσης της βούλησης. Ο ισχύων Αστικός Κώδικας[13] επιλέγει την «ατομική» από την τυπική ερμηνεία αναφέροντας, στις γενικές διατάξεις) ότι κατά την ερμηνεία της δήλωσης βουλήσεως (και επομένως και της διαθήκης)αναζητείται η πραγματική βούληση του διαθέτη χωρίς προσήλωση στις λέξεις.

          Μολονότι εδώ λοιπόν έχουμε μια ανίσχυρη τυπικά διαθήκη, έχει ενδιαφέρον να προσεγγίσουμε ερμηνευτικά το κείμενό της, με προσανατολισμό τη βούληση του διαθέτη (ερμηνεύουμε δηλαδή τη διαθήκη-κείμενο με γνώμονα τι ήθελε ο γράφων – επιλέγουμε δηλαδή με αναλογίες θεωρίας της λογοτεχνίας τη ρομαντική ερμηνευτική σχολή της υποκειμενικής ερμηνείας. Η χρησιμότητα αυτής της ερμηνευτικής μεθόδου είναι να μάθουμε μέσα από το κείμενο περισσότερα για τον άνθρωπο-διαθέτη, καθώς είναι ένα πρόσωπο ιστορικά σημαντικό. Από αυτή την άποψη πέρα από το κείμενο της διαθήκης η ερμηνεία μας πρέπει να διατρέξει και το συγκείμενο (context) του εν λόγω κειμένου. Το κείμενο της διαθήκης και το συγκείμενο (ό,τι περιβάλλει τη διαθήκη σε ιστορικό, προσωπικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο) αλληλοϋποστηρίζονται, μια και το ένα αποκαλύπτει το άλλο και παράλληλα αποκαλύπτεται μέσω αυτού.        

Στο ίδιο το κείμενο της διαθήκης, εκτός από το ανολοκλήρωτο του παραδεδομένου σ’ εμάς αντιγράφου σε αντίθεση με το χαμένο ολοκληρωμένο κείμενο που ο Αββάτιος είχε δώσει στον Χιόνη και το απέσυρε μία μέρα μετά), διακρίνουμε και κάποια άλλα δομικά χαρακτηριστικά:

(α) τη μεγάλη έκταση του κειμένου, σε σύγκριση με άλλα κείμενα διαθηκών της εποχής (αντιπαραβαλλόμενο με κείμενα διαθηκών του νοτάριου Μοντεσάντου, από τη νότια Κεφαλονιά, που πρόσφατα εκδόθηκαν από τα ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Κεφαλληνίας)[14]. Το νομοθετικό πλαίσιο, ως συγκείμενο, όπως είδαμε, είναι αρνητικό για την απόλυτη εμπιστοσύνη στη βούληση του διαθέτη. Έτσι, ο Αββάτιος πρέπει να είναι όσο ακριβέστερος μπορεί, εφ’ όσον οι επιλογές του δεν ταυτίζονται με την επιλογή του Βενετικού Στατούτου να στηρίζει τη διατήρηση της περιουσίας υπέρ της οικογένειας.

(β) το συσχετισμό του κειμένου με άλλα νομικώς σημαντικά κείμενα που διαμορφώνουν τη βούληση του Αββατίου, και ειδικότερα:

          (β1) το «συμφωνικόν γράμμα» με τη Μονή της Νέας Ιερουσαλήμ, που είναι η αιτία για τη σύνταξη της διαθήκης

          (β2) μια προγενέστερη διαθήκη, αυτήν του θείου του, Στέφανου Αμπάτη, με χρονολογία 1623, ενώπιον του νοτάριου Δημήτριου Μπρίνια[15], και μία σχετική επιστολή του Στέφανου Αμπάτη από 12/2/1620[16], κείμενα τα οποία προσπορίζουν στον Ιερόθεο Αββάτιο τα περιουσιακά στοιχεία που ο ίδιος με τη σειρά του διαθέτει – είναι δηλαδή τα νομιμοποιητικά του έγγραφα.

          (γ) Άλλα έγγραφα τα οποία πρόκειται ο ίδιος να συντάξει στο μέλλον– όπως το έγγραφο προσήλωσης της περιουσίας του στη Μονή της Νέας Ιερουσαλήμ, ένα έγγραφο το οποίο ουσιαστικά θα καταργήσει εν όλω ή εν μέρει αυτή τη διαθήκη.

          (δ) Αυτή η τελευταία λεπτομέρεια ουσιαστικά μας αποκαλύπτει ότι η  διαθήκη που συνέταξε ο Αββάτιος είναι στην πράξη ένα “Plan B”, υπό την έννοια ότι αν παραμείνει τελικά στο μοναστήρι η περιουσία του θα περιέλθει σε εκείνο, εκτός από όσα δεν συμπεριλάβει εκείνος στο επακόλουθο έγγραφο της προσήλωσης. Το πεδίο εφαρμογής της διαθήκης, λοιπόν, εφ’ όσον ισχύσει, περιλαμβάνει, κατ’ ελάχιστον τα όσα δεν θα προσποριστούν στο μοναστήρι,  με την προσήλωση, και κατά μέγιστον (εδώ είναι το “Plan B”) όλα του τα περιουσιακά στοιχεία, εφ’ όσον ο στόχος δεν ευοδωθεί και ο ίδιος χρειαστεί να γυρίσει πίσω στην κοσμική ζωή. Μπροστά του λοιπόν ανοίγονται δύο εναλλακτικά σενάρια – σενάρια ζωής και όχι σενάρια θανάτου, όπως συνήθως συμβαίνει με τις διαθήκες. Κι απ’ ό,τι φαίνεται, κι όσο κι αν ο ίδιος δηλώνει αποφασισμένος να ακολουθήσει το μοναστικό βίο, η επιλογή δεν είναι εύκολη υπόθεση.

          (ε) Η μεγάλη περιουσία που φαίνεται να έχει στην κυριότητά του ο Αββάτιος είναι ένας παράγοντας που αιτιολογεί και την μεγάλη έκταση της διαθήκης, αλλά και την αναγκαιότητα της σύνταξής της. Τα περιουσιακά στοιχεία του, που όπως θα δούμε κατανέμονται σε διάφορες κατευθύνσεις, χωρίς τη διαθήκη, σε περίπτωση δηλαδή που εφαρμοζόταν η εξ αδιαθέτου διαδοχή, δεν θα καταλείπονταν ποτέ στους συγκεκριμένους προορισμούς. Αυτά περιλαμβάνουν τόσο μεγάλη ακίνητη αγροτική περιουσία στην ευρύτερη περιοχή αλλά και κινητά είδη, χρηματικά κεφάλαια, τα οποία ο Αββάτιος είχε όπως προείπαμε αποκτήσει με διαθήκη.

          (στ) Οι προσωπικές πληροφορίες που έχουμε για τον Αββάτιο και προκύπτουν αφ’ ενός από το κείμενο της διαθήκης  ή από άλλες βιβλιογραφικές και αρχειακές πηγές[17]. Τα βιογραφικά στοιχεία που διαθέτουμε για τον  διαθέτη ως εκείνη την εποχή είναι ελάχιστα: Ο καθηγητής κ. Γεράσιμος Πεντόγαλος έχει εντοπίσει σε κώδικα του Ι.Ν. Ευαγγελιστρίας Κάστρου[18], στα 1622 την αποτυχία του Αββατίου να εκλεγεί εφημέριος του Ναού, ενώ ένα χρόνο πριν από τη σύνταξη της διαθήκης, στα 1627, σε κώδικα της Μονής του Αγίου Γερασίμου[19] ο ίδιος ο Αββάτιος προσηλώνει στη Μονή του Αγ. Γερασίμου κτήματα της εξαδέλφης του Ευφημίας, κόρης του θείου του Δανάλη Αββατίου. Η κοπέλα ήταν μοναχή στη Νέα Ιερουσαλήμ τα τελευταία δύο χρόνια. Βλέπουμε δηλαδή μια στενή σχέση όλης της οικογένειας με την Εκκλησία, αλλά και μια επίμονη προσπάθεια του Αββατίου να κατακτήσει μια θέση στα εκκλησιαστικά πράγματα της Νοτιοανατολικής Κεφαλονιάς, αφού τον βλέπουμε να κινείται στο τρίγωνο Ομαλών (Μονή Αγίου Γερασίμου) – Κάστρου (Ευαγγελίστρια) και Ελειού-Πρόννων. Στην περιοχή Ελειού-Πρόννων βρίσκεται και το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της οικογένειας, αλλά και το πνευματικό ορμητήριο του Αββατίου: Το μετόχι της Μονής Στροφάδων[20], στη θέση «Παβιολάτα» κοντά στα Χιονάτα του σημερινού Δήμου Ελειού-Πρόννων στο όνομα της Κοιμήσεως Θεοτόκου Γοργοεπηκόου, το οποίο έχει «πακτωμένο» (ενοικιασμένο) δια βίου ο Αββάτιος, από κοινού με τον γέροντα Ιωάσαφ Αγραπιδάκη, που βρισκόταν εκεί από το 1605[21]. Ο τελευταίος μάλιστα ορίζεται και μάρτυρας στη διαθήκη. Το μετόχι των Στροφάδων, όπου ζει και έχει τα βιβλία του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως  πνευματική κανίστρα του Αββατίου για την μετέπειτα πορεία του και  ο Ιωάσαφ πνευματικός του πατέρας – μέντορας. Γι’ αυτό και η διαθήκη περιλαμβάνει ιδιαίτερες πρόνοιες για αυτόν τον τόσο ιδιαίτερο χώρο.

          Με βάση τα παραπάνω δεδομένα που συνθέτουν την αλληλόδραση κειμένου και συγκειμένου της διαθήκης ας φωτίσουμε το καθαυτό κείμενο και ας εξετάσουμε επιγραμματικά τις διάφορες κατηγορίες κληροδοτημάτων που αφήνει ο Αββάτιος:

          Όσον αφορά την πρώτη εναλλακτική λύση, την παραμονή του δηλαδή στην Νέα Ιερουσαλήμ, ο Αββάτιος δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όσα περιουσιακά του στοιχεία δεν περιληφθούν στο έγγραφο της προσηλώσεως που πρόκειται να συντάξει. Ειδικότερα, παραγγέλλει η υπόλοιπη περιουσία να διαμοιραστεί «δια την ψυχήν του», ανεξάρτητα από σε ποιο μοναστήρι θα ολοκληρώσει τον βίο του, ενώ ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για να διασφαλιστεί η τύχη του Μετοχίου των Στροφάδων, τόσο όσον αφορά την στελέχωσή του, όσο και σε ό,τι έχει να κάνει με την εύρυθμη λειτουργία και τους οικονομικούς του πόρους. Το Μετόχι είναι για εκείνον ολόκληρη η ζωή του και αυτό που επιθυμεί να παραμείνει θαλερό περισσότερο από όλα τα άλλα μετά την προσήλωση είτε το θάνατό του.

          Όσον αφορά την δεύτερη εναλλακτική λύση, που καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος της διαθήκης, την περίπτωση δηλαδή που δεν παραμείνει στη Νέα Ιερουσαλήμ, μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες περιπτώσεις διατάξεων της διαθήκης:

          (α) Διατάξεις που αφορούν τον ίδιο: διαδηλώνει την επιθυμία του να επιστρέψει στο σπίτι του και να κηδευτεί στην Παναγία την Γοργοεπήκοο ή την εκκλησία που σχεδιάζει να χτίσει στον περίγυρο του σπιτιού του. Αυτό, όπως μαρτυρούν άμεσα και έμμεσα και οι υπόλοιπες διατάξεις της διαθήκης μαρτυρεί ότι θα έχει για όσο χρονικό διάστημα ζει και τον έλεγχο των οικονομικών ολόκληρης της περιουσίας του, στην οποία και θα επιστρέψει.

          (β) Διατάξεις που αφορούν κληροδοσίες και καταπιστεύματα σε Ναούς και Μονές. Όπως είναι φυσικό, το Μετόχι των Στροφάδων λαμβάνει μεγάλο μέρος της ακίνητης και κινητής περιουσίας του, αλλά και τα προσωπικά του είδη. Οι διατάξεις της διαθήκης έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για τον μικρόκοσμο του Αββατίου (αυλή, περγουλιές, πηγάδια, το σπίτι που βάνει το άχερο, ρούχα). Και εδώ υπάρχει μία αίρεση: Ότι θα εξασφαλίσει εφ’ όρου ζωής την ενοικίαση του Μετοχίου από την «μητρική» Μονή των Στροφάδων. Ο δεύτερος ναός στον οποίο κληροδοτεί την περιουσία του  είναι εκείνος που σχεδιάζει να χτίσει στον προαύλιο χώρο του σπιτιού του, κοντά στο Μετόχι.

Επίσης, στη Μονή της Πηγής[22] στον Ελειό αφήνει μέρος της ακίνητης περιουσίας του (χωράφια και αλώνι). Τέλος, ο ιερός ναός των Αγίων Αποστόλων, στον οποίο ήταν θαμμένοι οι προπάτορες της οικογένειας, ανήκει και αυτούς στους εν δυνάμει κληρονόμους του Αββατίου, ο οποίος δείχνει να ενδιαφέρεται και για την αισθητική του αναβάθμιση (αφού παραγγέλλει να ζωγραφιστεί) αλλά και για την ευημερία του, καθώς του παραχωρεί και στους μέλλοντες ιερείς του ναού εμπράγματα δικαιώματα επικαρπίας. Σε όλα αυτά τα κληροδοτήματα το Μετόχι της Γοργοεπηκόου ορίζεται ως τρόπον τινα επιμελητής και εκτελεστής της διαθήκης.

(γ) Κληροδοσίες και καταπιστεύματα προς φυσικά πρόσωπα.  Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε δύο κατηγορίες δικαιούχων: Η πρώτη, περιλαμβάνει συγγενείς του Αββατίου που λαμβάνουν, υπό τύπον «νόμιμης μοίρας» ένα μέρος της περιουσίας. Να σημειώσουμε ότι οι συγγενείς είναι ασφαλώς οι μεγάλοι αδικημένοι από αυτή την διαθήκη, αφού είτε ο Αββάτιος έμενε στην Νέα Ιερουσαλήμ είτε τελικά εφαρμοζόταν στο σύνολό της η διαθήκη, αυτοί θα έχαναν το μεγαλύτερο ποσοστό αυτής της τεράστιας περιουσίας. Η κίνηση του Αββατίου να τους συμπεριλάβει στη διαθήκη έχει και τη στρατηγική να τους αποτρέψει από ενδεχόμενη προσβολή της.

(γ2) Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει συγγενείς και γνωστούς που έχουν ή ενδεχομένως θα έχουν την πρόθεση να ακολουθήσουν μοναχικό βίο. Ο ένας είναι ήδη γνωστός – πρόκειται για ένα νεαρό που κατοικεί στο σπίτι του με δηλωμένη πρόθεση. Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο ο Αββάτιος προσπαθεί να εξαντλήσει όλες τις εναλλακτικές λύσεις – να καθορίσει ουσιαστικά τη μελλούμενη ζωή αυτών των νέων ανθρώπων, όπως παλεύει να καθορίσει και τη δική του, εξαντλώντας όλα τα περιθώρια, με το Μετόχι πάντα να παρακολουθεί τα πάντα, αλλά και να εξασφαλίζεται και για τις επόμενες γενιές.

          Σε συνδυασμό με τις κατ’ ιδίαν κληροδοσίες, το ύφος και η δομή του κειμένου που μελετήσαμε μπορεί να μας οδηγήσει σε πολλές σκέψεις σχετικά με την πραγματική βούληση του Αββατίου έτσι όπως διατυπώνεται: Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για έναν άνθρωπο ο οποίος προσπαθεί να προβλέψει κάθε δυνατή εξέλιξη και να μην αφήσει καμμία πιθανότητα χωρίς πρόβλεψη. Προσπαθεί δηλαδή να ρυθμίσει το μικρό σύμπαν, που ο ίδιος μέχρι εκείνη τη στιγμή διαφεντεύει, εξαντλητικά. Προς το τέλος του (ημιτελούς, θυμίζουμε) κειμένου της διαθήκης που έχουμε στη διάθεσή μας, είναι χαρακτηριστική η αυστηρότητα με την οποία απαιτεί από όλους τους εμπλεκόμενους να μην πατήσουν την διαθήκη (απειλούνται με αιώνια κόλαση, αφορεσμό και ανάθεμα[23]). Ο Αββάτιος, κάτοχος μιας μεγάλης ακίνητης περιουσίας, αλλά και άνθρωπος ευσεβής και αφιερωμένος στη θρησκεία, θέλει πάση θυσία να διασφαλίσει την περιουσία του, ακόμη κι αν δεν μείνει στο μοναστήρι, θέλει επιτακτικά η περιουσία του αυτή να αποδίδει καρπούς, διαχειριζόμενη ακόμη και από τον ίδιο, ώστε να εξασφαλίσει τα σχέδιά του: να υπάρχει για πάντα το Μετόχι της Γοργοεπηκόου, να χτιστεί ο ναός στο προαύλιο, να εξασφαλιστεί η λειτουργία των Αγίων Αποστόλων. Συντάσσει ένα εξαντλητικό κείμενο προσπαθώντας να τα προβλέψει όλα. Ανατρέπει όλες αυτές τις εξαντλητικές προβλέψεις ελάχιστα μετά την σύνταξη της διαθήκης, πιθανότατα με σκοπό να τα προβλέψει ακόμη καλύτερα. Αυτό που φαντάζει βέβαιο είναι ότι δεν μπορεί να αποφασίσει ποια είναι η καλύτερη πρόβλεψη. Ότι στην πραγματικότητα, συνειδητοποιεί πως ό,τι κι αν κάνει δεν μπορεί να προβλέψει την ίδια τη ζωή. Και,  ίσως περισσότερο απ’ όλα, δεν μπορεί να προβλέψει τον ίδιο τον εαυτό του.

          Το καίριο ερώτημα που μου γεννήθηκε όταν διάβασα αυτή τη διαθήκη ήταν: «Μα, στ’ αλήθεια ήθελε ο Αββάτιος να παραμείνει για πάντα μοναχός στην Νέα Ιερουσαλήμ;». Όταν παίρνει πίσω τη διαθήκη του, γράφει στον κωδίκελλο ότι το έκανε «… διότι εβουλήθηκα να σκευθώ καλλίτερα και μόνη η προσήλωσις η εξ ιδίας μου χειρός να αξίζη καθώς θέλω δηλοποιεί εις αυτήν και άλλο μου γράμμα δια δήλωσίν μου αν και κάμω λέγω άλλο, ειδ’ άλλως ν’ αξίζη ως δηλοποιώ απαρασαλεύτως[24]». Το οικοδόμημα γίνεται κομμάτια… Ή μήπως προετοιμάζεται για ένα καινούριο σύμπαν, αυτό που θα βρίσκεται έξω από την όποια προσήλωση;

          Το κείμενο της διαθήκης, ένα κείμενο που δύσκολα μπορούμε να του προσδώσουμε τα χαρακτηριστικά ενός ξεκάθαρου τύπου με στέρεη δομή διακατέχεται από μία βάσανο – από ένα δίλημμα. Η ερμηνεία του κειμένου με καθαρά ψυχολογικά κριτήρια δείχνει μια διαρκή διάζευξη: «Αν μπορέσω να παραμείνω», «αν δεν μπορέσω να παραμείνω». Ένας άνθρωπος που είναι αποφασισμένος να «νεκρωθεί» γινόμενος μοναχός δεν νομίζω ότι μπορεί να κάνει αυτά τα ερωτήματα. Η «προσήλωση» του Αββατίου στα εγκόσμια, τα οποία νοιάζεται τόσο πολύ, έμψυχα και άψυχα,  φαίνεται πολύ μεγαλύτερη από τη δύναμη που μπορεί να έχει η ολόψυχη απάρνησή τους και η αφιέρωση του σε ένα μοναστήρι. Η άποψη που προκύπτει από την ερμηνεία του κειμένου είναι ότι ο Αββάτιος μάλλον δεν θέλει να μείνει για πάντα στη Νέα Ιερουσαλήμ. Μπορεί αυτό να μην το ξέρει την ώρα που γράφει τη διαθήκη ή την ώρα που τη δίνει στο Χιόνη για να την αντιγράψει. Το ξέρει όμως στις 30/4, τη μέρα που την παίρνει πίσω.

          Η ίδια η ζωή του από κει και πέρα μαρτυρεί ότι ο Αββάτιος ήταν μια φυσιογνωμία οδυσσειακή, που δεν μπορούσε να αρκεστεί στο να οικοδομήσει ένα μικρό σύμπαν μέσα σε μια Μονή. Ο νεαρός των 29 χρονών που ετοιμαζόταν να προσηλώσει τον εαυτό του και την περιουσία του θα αναδειχθεί σε μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της λόγιας ιεροσύνης που ανέδειξε η Κεφαλονιά. Τρία χρόνια μετά τη διαθήκη, το 1631,  θα γίνει ηγούμενος της Μονής των Σισσίων[25]. Το 1636 το σύμπαν του, το πραγματικό και όχι αυτό που ήθελε να χτίσει μέσα από τη διαθήκη, θα γίνει κομμάτια. Ένας μεγάλος σεισμός που θα πλήξει την Κεφαλονιά, και του οποίου περιγραφή σώζεται από τον ίδιο τον Ιερόθεο Αββάτιο[26] θα προκαλέσει μεγάλες ζημιές στην περιοχή, και στο αγαπημένο του Μετόχι της Γοργοεπηκόου, αλλά και στη μητρική Μονή Στροφάδων. Στα επόμενα χρόνια και με αφορμή την συγκέντρωση χρημάτων για τη Μονή θα αρχίσει και η μεγάλη του περιπλάνηση σε όλη την Ευρώπη[27]. Βενετία, Κωνσταντινούπολη, και, το 1644, στο Πανεπιστήμιο του Leiden της Ολλανδίας, αρχιμανδρίτης πια, μαζί με έναν κρητικό, τον Μητροπολίτη Εφέσου Μελέτιο Πεντόγαλο[28]. Στην Ευρώπη ο Αββάτιος θα έρθει σε επαφή με την πνευματική και θεολογική κίνηση της εποχής, θα συμμετάσχει στον θεολογικό διάλογο των Εκκλησιών, συμβάλλοντας σε μια προσέγγιση της Ανατολικής Ορθόδοξης και της Προτεσταντικής Εκκλησίας, θα πραγματοποιήσει εκδόσεις και μεταφράσεις – θα φθάσει μέχρι το Λονδίνο και τη Γενεύη και θα επιστρέψει, μεταξύ 1651 και 1655 στην Κεφαλονιά, όπου θα γίνει ηγούμενος μιας Μονής την οποία είχε τιμήσει με τη διαθήκη: Της Μονής της Πηγής (1657). Θα επιστρέψει και στα Σίσσια, στις αρχές της δεκαετίας του 1660, της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του[29].

          Η τηλεγραφική αυτή καταγραφή της συναρπαστικής για την εποχή εκείνη (17^ος αιώνας) αλλά και τη δική μας πορείας του Αββατίου στην Ευρώπη, που τον έφερε σε επαφή με την αφρόκρεμα του ευρωπαϊκού πνεύματος της εποχής, αδικεί στα πλαίσια της παρούσας ανακοίνωσης τη λαμπρή σταδιοδρομία του, εις όφελος ενός από τη φύση του πεζού και στιφνού θέματος όπως η ερμηνευτική προσέγγιση του κειμένου μιας διαθήκης, που ουσιαστικά δεν παρήγε ποτέ νομικές συνέπειες. Η νομική επιστήμη άλλωστε έχει τον άχαρο ρόλο να νομίζει ότι μπορεί με τους θεσμούς και τις δικαιοπραξίες να καθορίσει την Ιστορία. Αυτή η διαθήκη ωστόσο μας μαρτυρεί ότι η Ιστορία είναι απρόβλεπτη. Αν τα νομικά κείμενα προσπαθούν να προσηλώσουν την Ιστορία στις νόρμες τους, η τελευταία, ανήσυχη και Οδυσσειακή, μοιραία θα ξεφεύγει, και θα περιπλανιέται σαν τον Αββάτιο στους δρόμους που μονάχη της χαράζει.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

ΓΑΚ – Αρχεία Νομού Κεφαλληνίας

Νοτάριος: Αυγουστίνος Χιόνης

Βιβλίο Πρώτο (1627-1633)

[29 Απριλίου 1628]

Προκαταρκτικά σχόλια:

• Η πρώτη μεταγραφή της διαθήκης έγινε από τον Καθηγητή κ. Γεράσιμο Πεντόγαλο, ο οποίος ευγενώς την έθεσε στη διάθεσή μου για αντιπαραβολή με την παρούσα. Για τη δημοσίευση έχει τηρηθεί η ορθογραφία και η στίξη του πρωτοτύπου, ενώ έχουν ακολουθηθεί οι συνήθεις κανόνες.
• Ολες οι σελίδες τις διαθήκης φέρουν διακριτή χιαστή διαγραφή. Το κείμενο του κωδικέλλου (φ. 57^r, στίχοι 31 κ.ε.) έχει γραφεί από διαφορετικό χέρι (πιθανότατα του ίδιου του Αββατίου, καθώς επιπλέον είναι αισθητή η διαφορά στην ορθογραφία και τη στίξη, που υποδηλώνουν λογιότερο του Χιόνη άτομο. Το κείμενο που έχει γραφεί με το δεύτερο χέρι είναι εξαιρετικά δυσανάγνωστο, καθώς έχει ουσιαστικά γραφεί στο περιθώριο του φύλλου)
• Το κείμενο στο περιθώριο του φ. 56r (που αφορά κληροδοσία ελαιοδένδρων στο Μετόχι της Μονής Στροφάδων)είναι προφανώς παραπομπή σε άλλο σημείο του κειμένου, ωστόσο κρίθηκε σκόπιμο να παρατεθεί αυτούσιο και σε πλάγια γραφή.
• Η ενδεχόμενη χρησιμότητα της δημοσίευσης του κειμένου έγκειται και στο γεγονός ότι πέρα από τη νομική του ανάγνωση, που επιχειρήθηκε στα πλαίσια της παρούσας ανακοίνωσης, περιέχει πολυτιμότατες πληροφορίες για την κοινωνία και την οικονομία της εποχής, πληροφορίες αξιοποιήσιμες από ιστορικούς (π.χ. τοπωνύμια, ονόματα ανθρώπων και ναών, στοιχεία για τις καλλιέργειες στην περιοχή, για συνιδιοκτησίες και νομικές δεσμεύσεις της εποχής, πλούτο που δεν μπορεί να χωρέσει σε αυτήν την ανακοίνωση).

Φ. 53^r+ αχκη 1628 μινι απριλιο κθ τι 29 κοπια ιδία και ομυα|² τιν σίμερον υφερε ο εβλαβεστατος εν υερεύς και πνεματικις κυριός-|³ ιεροθεος αββατις μιαν διαθικιν και διορτοσιν εξιδιας του χιρος γεγρα|⁴μένι υ οπία διανλαβάνι τον στανθερον τις γνομις του και τις αποφασεος|⁵καθός διλοπιυ τις παση εχοντας αφτι τιουτοντροπος υγουν|⁶1628 απριλίου 25 τιν σιμερον εγο υεροθεος υερομοναχος ο αββάτιος εστον|⁷τας και να αποφασισα να διαμυνο εν τι σεβασμια μονιν τις|⁸νεας υερουσαλιμ τον ομαλον καταν τον σινφονικον γραμα οπου|⁹ εχονμεν αναμεταξι μας γεγραμενο το οπίον διαλανβανι πος|¹⁰ μεν πολιν παρακαλεσιν με προσκαλουσιν δια επιστατιν εος ζους μου|¹¹ ηγουν ανίσος  και μεταν τιν δοκιμασιαν και αφοντις γενο μονα|¹²χος δυνιθο να τιν δεχτο καλον θελι υστε υδαλος και δ[εν δυ]νιθο|¹³ να εχο αδιαν και εξουσιαν να περνο τουτιν και αν θελο προ|¹⁴σινλοσι να αναχορησο εν ιρινι ασκανταλιστος δια τουτο θελι|¹⁵ματικος τροπου και αφτεξουσιως έχοντας το νου μου στανθερο|¹⁶και τι γλοτα μου καθαρα και ολος εν ιγια βουλομε να καμο|¹⁷ τιν μπαρουσαν διαθικιν πρι να λαβο το θιον σχιμα|¹⁸ τον μοναχον και τιν ανοθεν υριμενιν επιστασιαν οσα|¹⁹ νοπου επυτα μετα το σχιμα ος νενεκρομενος δια τις στα|²⁰ βροσεος και τις επανγγελιας δεν ινε σινχοριτεον δια τουτο|²¹υ  παρουσα μου να υνε προτι δενφτερα και υστερι μου διορ|²²τοσις ανταμα και βεβεοσις και ξεκαθαρωσινι τις υπαρ|²³χουσις μου ουσιας υσοσα λεγο κρατο νομεβο και εξουσιαζο|²⁴οσαν οπου εβρισκομεν αχαμνις φισεος και αδινατος|²⁵και νοος δεν σταθον υστιν νανοθεν μονιν ος διαλαβανι|²⁶ τον σινφονυκον μας γραμα χριαζομενος από τιν αφτιν|²⁷ουσιαν μου διακιβερνισι και λατριαν ψιχικιν μου και|²⁸ σοματικιν υς κερον παροντα και μελοντα εος τελος μου|²⁹ ζους υ οπια να μου υνε στανθερα ευλεφτερι και παν – φ. 53^v -  δε λεφτερι το ποτε κερο υγουν  υς καθε κερον σινβεβικοτα|² να τιν εξουσιαζο και να τιν διακιβερνο οπος θελισο|³και προεριθω υς τα οσα μου εφοφελι και σοτιρια ψιχι τε|⁴και σοματι  μιν εχοντας ουδενα εναντιον να με εντιοσι|⁵ και εμποδισι υς αφτιν οσαν πραγματα ελεφτερα|⁶ εδικα μου γνυσια και κανθαρα ος διαλαβανι υ δια|⁷ θικιν του σινχορεμενου ποτε θιου μου κιριου στεφανου|⁸ ανββατι υς τα ατα του διμοσιου νοδαρου διμιτριου μπρινια στους|⁹ χιλιους εξακοσιους υκοσιτρις υτι 1623 μαυου 28 και ος |¹⁰φανερονι το γραμα οπου εκαμε ζοντας του ο αφτος θιος μου|¹¹ υς τα ατα του κιρ αντζουλου χιονι οντος μου λαυκος υς τους |¹² χιλιους εξακοσιους υκοσι υτι Νο 1620 μινι φλεβαριου 12|¹³ τοσο λεο αφτην εξουσιαζον και κρατον ελεφτερι οσαν|¹⁴ και οσα αλα εχο πατρικα μου και αποχτιματα μου οπου|¹⁵ δια μεσο κοπου μου εξοδου και αγορας αποχτισα κινι|¹⁶τα και ακινιτα, υγουν τιν σιμερον διλοπιο τις πασι|¹⁷ δια τις παρουσις μου διορτοσεος και διαταξεος οτι|¹⁸ ανισος και του θεου σινεργουντος μινο εος τελος μου|¹⁹ζους  κατα τον σινφονικον μου γραμα υς το ανοθε|²⁰ μοναστιριο να υνε και υ προσιλοσις μου αμετατρεφτι|²¹ κε αναφερετι υς τον απαντα εονα καθος θελι δια|²²λανβανι το υδιοχιρον μου γραμα οπου θελο καμι|²³ υς τιν αφιεροσιν μου υδαλος και δεν θελο δινιθι|²⁴ να διαμινο και ελθο υς τος σπιτι μου οπισο και κατι|²⁵κισο εος τελος ζους μου αν ισος και αποθανο υς αφτι|²⁶να με κιδεψουν υς τιν ιπεραγια θεοτοκο λεομενι γουρ|²⁷γοπακουυ μετοχι του στροφαδον η υς τιν εκλισιαν οπου|²⁸λογιαζο –φ. 54^r- λογιαζο να καμο υς το περιγυρο μου υς τιν οπιαν εκλισιαν|² τις θεοτοκος τις γουργοπακουυς αφινο το ανογυον μου καθος|³ θελι εβρεθι γιοματο με κασελες ρουχα μεσαριες και βουτζια|⁴ ος καθος υβρεθουνε υ γιοματα υ αδιανα με ότι αλο θελυ βρεθι|⁵και οσα ασπρα καθος θελο τα βαλι και εγραφος τοσο|⁶ τα πραματα του σπιτιου μου οσαν και χοριστα τα ασπρα|⁷διναμονοντας με ο κιριος δια τυς αφτου θιας προνιας|⁸ με τιν αβλιν του αφτου σπιτιου με περγουλιες πιγαδια|⁹ και περιγυρο του με τος σπιτι οπου βανω το αχερο και με|¹⁰ τον τοπον ολο οπου εχο αγορασμενο και αλαγμενο|¹¹ από τους παβιελους με τος σπιτι υνε μεσα με οσαν δεντρα|¹² υβρισκοντε υσολους τους αυτους τοπους απου κατου οσαπανου |¹³ και αν ισος και καμο τιν νεκλισιαν οπου λογιαζο υς|¹⁴το περιχορο μου να κιδεφτο υς αφτιν και να υνε και υ α|¹⁵φτι εκλισια υς τον ανοθεν ναον τις υπεραγιας θεοτοκος|¹⁶ γουργοπακουυς ανταμα με τα ανοθε οπου γραφο και με οσες|¹⁷ αλες αναστισιες θελο καμι ακομι αφινο και τιν σταφι|¹⁸ δα υς τι ραχιν απου κατου εος απανου οσι και ανινε και|¹⁹το αμπελι οπου εχο με το μ. φιλιπο υς του καβασιλα|²⁰ και το ανμπελι οπου εχο με τον κιτ τζανι αββατι και το αμπελι|²¹ υς του κοντομαλι και το αμπελι οπου εχο με τον κιρ τζανι μαρκο|²²πουλο με τιν σταφιδα και κινο οπου εχο υς το σκινο|²³ το χοραφι οπου εχο με τιν αφτιν εκλισιαν υς το λαγγαδι|²⁴ και το αμπελι οπου εχομε ανταμα οπου το δουλεβι ο γιοργος|²⁵ μεταξας υς τον γγατελιο και τα χοραφια υς τι ραχι οπου εχο|²⁶ από τους μαρκοπουλεους τον φραγγο και το σταματι και|²⁷οτι αλο εχομε ανταμα με τιν αφτιν εκλισια και τις – φ. 54^v – ελιες οπου εχο υς το περιβολι και τα χοραφια οπου εχο|² με το μ. φιλιπο υς τι ραχι τουν κουρκουμελεον και οτι|³ αλο θελο προερεθι από εκινα οπου εχο οξο από τανοθε|⁴ μετουτο οτι ναχο υς  τα χερια μου το μετοχιον τις ανοθε|⁵ εκλισιας με τιν σινιβασιν οπου θελο καμιν με τους πατερες|⁶ τις σεβασμιας μονις  τον στροφαδον διδοντας τους το κα|⁷θεκαστον ετος το νενομισμενον και σινφονιμενον|⁸ παχτον και οτι καλο καμον και αναστιμα υς τιν αφτιν|⁹ εκλισιαν οσαν και υς τους τοπους μου οπου αφινο υς τινα|¹⁰ φτιν εκλισιαν οσαν και υς τιν εκλισιαν οπου λογιαζο|¹¹ να καμο να υνε αποχτιμα και αφξισις του αφτου ναου|¹² τις θεοτοκος γοργοπακουυς να υνε όλα αφτα οπου|¹³ αφινο δια τιν ψιχυν μου μνιμονσινον ανταμα και|¹⁴ του ποτε θιου μου ποτε στεφανου και τον γονεο μου [.] ακομα|¹⁵ αφινο αν δεν στανθο υς τιν αφτιν μονι τις νεας υερουσαλιμ|¹⁶ ος ανοθεν ιριτε τιν σταφιδα υς τιν μπλαγια το μερτικο|¹⁷ μου οπου τι δουλεβι ο κιρ πετρος αββατις με κυνι οπου εχομε|¹⁸  με το ρουμαντζα και το αμπελι οπου εχι με τον κιρ μενιγο|¹⁹ αββατι υς τιν οπιαν μονιν μελιν να φορεσο το σχιμα [.]|²⁰ ακομα αφινο υς τιν κιριαν τιν θεοτοκον επιλεγουμενι|²¹ πιγι τα χοραφια οπου εχο υς το βουνο με το αλονι από|²²  του μαζι εος υς το κλισμα του αφτου μοναστιριου δια μνι|²³μονσινο μου και του ποτε θιου μου στεφανου και τον γονεο μου|²⁴  ακομα αφινο υς τους αγιους αποστολους οπου υνε θαμε|²⁵νι υ προπατορες μου αν ισος και υβρισκετε υευρε[υ]ς|²⁶ να εφιμερεβι τιν ελιαν οπου υνε σιμα υς τιν αφτι|²⁷  εκλισια και τιν σταφιδα οπου εχο από τον μανιατι|²⁸ να περ[νι] – φ. 55^r – [[να περνι]] το φρουτο ο οπιος υευρευς εφιμερεβι να μνιμον[εβι]|²  εμενα και τον ποτε θιου μου στεφανον και τους γονεους μου υς τιν ο|³ πιαν εκλισιαν ανισος και το ποτε κερο υπουσι υ ενοριτες|⁴  να τιν αφξισουν και να τιν ζογραφισουν αφινο δουκατα|⁵ πενιντα υτι No 50 υς βοϋθιμα χτισματος και ζογραφισις|⁶ υ δε και δεν τιν αφξισου και ζογραφισουν να μιν εχι τα αφ|⁷τα δουκατα με τουτον ότι ο υευρευς ο εφιμεριος τις ανοθε|⁸ εκλισιαν ευβρισκετε παντοτυνος υς τιν αφτιν εκλισιαν|⁹ να εχι το φρουτο τις ανοθε σταφιδας δια να δινετε|¹⁰ με τιν βουνθιαν του νας στεκετε υς τιν αφτιν εκλισιαν δια|¹¹  επαυξισιν του παχτου και προστικιν οπου του δινουν και|¹²  ελιπι υδαλος και δεν ινε παντοτυνος υευρευς  να μι|¹³ ν εχι το αφτο φρουτο αλα να το περνουν υ γασταλδι τις|¹⁴  εκλισιας αν ινε πιστι και δεν το τρογουν να καμνουν τιπο|¹⁵ τες καλο και αφξισι τις εκλισιας υδε να το περνουν|¹⁶ υ πατερες οπου θελουνε βρεθι υς το μετοχιο της υπερ[α]|¹⁷ γιας θεοτοκος γουργοπακουυς να κανουν υς τυν ανοθεν|¹⁸ εκλισιαν τουν αγιον αποστολον ότι γνορισουν χριαζο|¹⁹ ζομενον  ευπρεπιαν τα δε δουκατα αν ισος και ζον|²⁰ τος μου δε θελι γενι υ αφξισις και υ ζογραφισι και|²¹ εγο δεν τα δοσο με το υδιο μου χερι να α δοσουν υς το|²² αφτο θιον εργο υ πατερες οπου θελουν βρεθι υς το με|²³τοχιον τις κυριας θεοτοκος γουργοπακουυς υς βαρος|²⁴ αφορεσμου [.] ακομα αφινο του γιανου […]ουνου του χρισ|²⁵ τοδουλου μουρεσι οπου υβρισκετε υς τος σπιτι μου καλο|²⁶ γερεβοντα ανισος και δεν θελι δινιθι να γενι μονα|²⁷ χος καθος μου εταξε να σταθι με του λογου μου τα χο|²⁸ ραφια υς το βουνο οπου εχο με τον αποστολι μαν[…]ι|²⁹ και το αμπελι οπου εχο με τον γιοργο […] ολο και|³⁰ τις ελιες – φ. 55^v – ||55||[[τις ελιες]] υς το χαλικι και δουκατα τριαντα υτι no 30|² τα οποια δουκατα αν δεν τα λαβι από λογου μου να τα|³ δοσι υ εκλισια τις θεοτοκος τις γουργοπακουυς και|⁴ να υπαγενι οπου βουλιθι εν ιρινι αμι ανισος και|⁵ υπι να σταθι με του λογου μου και εγο μινο εδο υς τος|⁶ σπιτι μου ος ανοθε και γενι καλογερος να βαλυ|⁷ μετανια υς τιν αφτιν εκλισιαν οπου υβρισκομε|⁸ και εγο να υνε υς τιν ιπακουιν μου να τον εχο ος πε|⁹ δι μου πιστο και οποτα θε θελι δινιθι να μινι|¹⁰ εδο και βλαπτετε ψυχικα και σοματικα ζοντος μου|¹¹ και με τον θανατο μου να πιει μεσα στα στροφαδια|¹² να δοσι τελος και αφτος το ψιχοδοριμα το ανοθε|¹³ να το προσιλοσι υς το αφτο μοναστιριο υδε και μινι|¹⁴ εδο οπιος υβρεθι επιτα μου να τον εχι πιστον οσαν|¹⁵ τον ιχα και εγο αν γγανι καλα και υνε καλος καλογερος|¹⁶  υδε και δεν μινι με του λογου μου και δεν γενι καλογερος|¹⁷ να παρι το ψιχοδοριμα του να υπαγενι εν ιρινι|¹⁸ υδαλος να μενι υς τιν μετανια τις επαγγελιας του|¹⁹ δια να μην αφορεστι και εγδιθι από το ψιχο|²⁰ δοριμα του [.] ακομα αφινο του θεοφιλου του εξαδελ|²¹ φου μου τιν σταφιδα υς τα ανοχορια και τα χοραφια|²² τα χοραφια υς τιν αυτοφολια και το αμπελι οπου εχο από το σα|²³ γουλι και ανισος καιν δε δοσι τα πενιντα ριααλια                                                                                   |²⁴οπου εταξα τις θιγατερος του που επιρε τον μπαλα|²⁵  να τα δοσι υ εκλισια τις γουργοπακουυς [.]αφινο|²⁶ του ξαδελφου μου του πετρου κορφιατι το χοραφι υς|²⁷ τι βαλτα – φ. 56^r – [[υς τι βαλτα]] οπου εχο με το δαναλι βατσελιον οχτο το υμισι|² εδικο μου [.] αφινο του αναδεξιμνιου μου του γιοργου του γιου του μουρεσι|³ δια τιν ψιχι μου το χοραφι υς τα καθαρα βατσελιον τριον|⁴ οπου εχο απο το κιρ τζανι μαρκοπουλο [.] αφινο του μαστρο|⁵ λισαντρου αλκανικι το αμπελι οπου εχι αγορασμενο ο ποτε|⁶ θιος μου στεφανος. Και τα αλα οσα εχο αγραφα και|⁷ θελο από χ[τι]σι παροντα και μελοντα μου τα διαμιραζο|⁸ του πτοχον και υς ορφανα και υς εκλισιες τα οπια όλα|⁹  εος τελος ζους μου να τα κρατο νομεβο και εξουσιαζο|¹⁰ και με τον θανατον μου να τα διδο ος διαλανβανι|¹¹ υ παρουσα [.] και οσα ρεφουδαρο από τιν σιμερον να|¹² υνε καλα ρεφουδαρισμενα [.] και ακομι εξεκαθαριζο|¹³ δια πουλιο φανεροσι τις υπαρουσις μου διαταξεος ότι|¹⁴ ανισος και μινο υς το προυριμενο μοναστιριο τις|¹⁵ νεας υερουσαλιμ να υνε βεβεα στερε[α] και αμετατρεπ|¹⁶ τι υ προσιλοσις οπου θελο καμι υγον υς τιν φα|¹⁷νεροσι τις αφινεροσεος μου το θεο και τον μπραγματο|¹⁸ μου τις ταξεος μου και υποσχεσεος [.] τα δε επιλιπα|¹⁹ οπου εχο αγραφα εξο τις προσιλοσεος να τα διαμιραζο|²⁰ οτινος βουλιθο δια τιν ψιχιν μου ομιος [.] και υς οπιο μονα|²¹στιριον θελο υπαγι ανισος και υς αφτο δια τελος|²² να αγρικατε το αφιερομα μου κατά πος διανλαμ|²³βανι υς τιν εκλισιαν τις γουργοπακουυς υ ομλογισι|²⁴ και υ διαταξις και ανισος και θελο εχι σιμα μου κανενα|²⁵ τουν ενδικο μου κσι υπι να γενι υερο|²⁶μοναχος ναν βαλι τιν μετανια του υς τιν ανοθε|²⁷ εκλισιαν να αγρικατε αφιερομενος και προσιλομε||+και υς τιν αφτιν εκλισιαν τις θεοτοκος γουργοπακουυς αφινο οσα εχομεν ανταμα και τις ελιες|² υς το περβολι και το δισκοποτυρον μονον - - - - - -||-φ. 56^v - ||56||νος κατά τιν επανγγελια τον μοναχον με τουτον τα οσα|² γραφο και φανερονο υς τιν αφτιν εκλισιαν να αγρι|³κουνε και δια προσιλομα του μετα τον θανατον μου|⁴ να μενι εδο να γερουργα και να κρατι τον μετοχιον υς|⁵ τον χερι του καθος το υχα και εγο διδοντας τον μπαχτον|⁶ ος θελι συνιβαστι μιν ιμποροντας αφτος|⁷ τι να χαρισι υτε να ψιχοδορισι από οσα αφινο τις|⁸ αφτις εκλισιας αλα καθος εγο θελο τα βαλι εγραφος να|⁹ τα παραδοσι και αφτος σοα και ανελιπα τον μπατερο|¹⁰ του  μοναστιριον του στροφαδον μετα τον θανατον του|¹¹ με οσα θελι αποχτισι και αφτος υς βαρος αφορεσμου|¹² και να καμι αναστιμα και καλον του μοναστιριου|¹³ και να μιν διδι διουν εδικο του τι[πο]τες ος πραματα|¹⁴ εκλισιαστικα και αφιερομενα […]σθε εξο αν πτοχους |¹⁵ δεχτι και ξενους κατά θεον κυβερνισι με τουτο|¹⁶  αν βλαπτετε ψιχικα και σοματικα να μενι εδο|¹⁷  με τιν βουθια του θεου υδαλος υς βαρος αφορεσμου|¹⁸ αλιτον να υπαγενι υς το μοναστιριο να δοσι|¹⁹  τελος και εδο αλι πατερες να ερθουσι παραδιδοτας|²⁰ ακριβος τα πραγματα όλα σοα και ανελιπα αφτον|²¹ ος ανοθεν ιριτε [.] ακομι ξεκαθαριζο και ετουτο|²² ότι ος τος υς το προυριμενον μοναστιριον της|²³ νεας υερουσαλιμ αν εκι μινο οσαν και υς τουτο|²⁴ το σπιτι μου και μετοχιον τον στροφαδον διαμινο|²⁵ οσαν και [υς] οπιο αλο μοναστιριο υπαγο να μινο|²⁶ να μιν υμπορουνε να το αλαξουν τοσο τος σπιτι μου|²⁷ οσαν [και] ότι αλο αφινο ις τιν αφτιν εκλισιαν υγουν|²⁸ να το δωσου – φ. 57^r – να τα δοσουν κοσμικον ανθροπον υς βαρος αφορεσμο και|² αναθεματος και αν τουτο καμουν και δοσουν τα κοσμικον|³ ανθροπον να κατικισουν μεσα να μιν αξιζι υ παρουσα μου|⁴ ως γραμα αγραφο αλα να παγενουνε όλα υς τον αγιο μαρκο|⁵ να γενουν αφεντικα εβγανοντας τα αλα ψιχοδοριματα μου|⁶ οπου ανοθεν φανερονο και αν γγαμουν τουτο και τολμισουνε|⁷ βαστοντας τους υ ψιχι τους και μου βαλουσι τιν μπαρουσα μου κατου|⁸  και μου τιν αφανισου να υνε υποδοκι τις εονιου κολασεος|⁹ του αφορεσμου και του αναθεματος τοσο αφτι υ πατερες|¹⁰ οσαν και οσι εμπουσι υς τους εκλισιαστικους ετουτους τοπους|¹¹ και πεδοκομισουν οσαν παραβατε του θιου νομου και|¹² καταφρονιτε ετουτις μου τις προερεσεος τις διορτοσεος|¹³ και τις διαταξεος και διαβεβεοσις τις αλιθιας και|¹⁴ ασφαλιας τις παρουσας εγεγονι υδιοχιρος μου υπογραφο|¹⁵ ντας εγο και αξιοπιστι εξοτερικι μαρτιρες|¹⁶ και του πανοσιοτατου αγιου πνεματικου κιριου υοασαφ|¹⁷ υερομοναχου αγραπιδακιου|πα|πα κιρ θεοφιλου γιανι|¹⁸τζοπουλου και κιρ φραγγισκου παβιελου υ οπιυ θελουσι|¹⁹ υπογραψι δια καλιοτερα στερεοσι και σφραγιδα βαντος|²⁰ και υς προτοκολο νοδαρου διμοσιου πιστου και αξιου|²¹ και το ποτε κερο οπιος δοσι εναντιοτιτα υδικος υ ξενος|υς||²² τα υριμενα τις διορτοσεος μου να υνε ανσιχορετι και αφο|²³ ρεσμενι ος πραματα εδικα μου καθαρα και γνισια|²⁴ ----------------- |²⁵ υ ανοθεν διαθικιν εμινε ατελιοτι διατι δεν εβουλιθι να με αφισι ο προυρι|²⁶μενος εβλαβεστατος|πα|πας κιρ ιεροθεος αμπατις  να τινε κοπιαρο ολι εστοντας|²⁷ διατι υθελισε να σιλογιστι και μετρισι καλιοτερα τιν προερεσι του και ετουτι|²⁸ δεν του αρεσι υς τιν γνομιν του δια τουτο τιν αφισε ατελιοτι και να μιν αξ[ι]ζι|²⁹ αλα να υνε ος χαρτι αγαφο οσαν οπου δεν υπογραφτι ος ελεγε το αουτ[ε]ν|³⁰ τικο του αμι να αξιζι υ δενφτερι οπου θελι καμι δια τουτο επιμ[…]ι [και] |³¹διλοπιν  δια μεσου του παροντος απριλιου 30 υς τους 1628[.]|³¹ Έγώ Ιεροθεος ιερομ[όναχος] ὁ αββάτιος βεβαιώνω ὡς ανωθ[εν] περί τῆς αυτ[όθι] διαθήκης να μην αξίζη |³² αλλά ἡ δευτέρα ὁποῦ θελω κάμει ἑκείνη νά εἶναι ἡ βεβαία καί ὑστερή μου καθ[ολου] διόρ|³³ θωσις [.] Διότι εβουλήθηκα να σκευθω καλλιτερα και μονη ἡ προσήλωσις ἡ [ε]ξ [ιδίας] χιρ[…] να|³⁴ αξίζη καθώς θέλω δηλοποιεῖ εις αυτήν και άλλον μου γράμμα δια δήλωσίν μου αν και || κάμω λέγω άλλο, εἰδ’ ἄλλως νά αξίζη ως δηλοποιώ απ[αρ]ασαλευτως [.] καί να μην εἶναι το παρόν τουτο εἰς οὐδέν χρησιμον βιαζομένου τινος τῷ ποτέ καιρῷ ἒξω ἀπό ἐκεῖνο τῶν σ. Κορερι|² ὁποῦ ἔλαβα  ἄσπρα χειροδοτῶς  στην Βενετίαν ὡς  φαινεται ἐγγράφως καὶ να τὰ λαβαίνουν ἀπὸ λόγου μου ἤ καὶ ἀπὸ τὰ ἄνωθεν αντικρις καλα μου ὅπου ἔχω διαμοιρασμενα πρὸς τοὺς|³ ἀφέντες τους ἤ  κουμεσιους των. Διὰ τοῦτο ἐπρόσθεσα τὸ  πα[ρόν] κωδίκελλον προτιμη[σεως] τῶν ἄλλων χρεῶν  μου ὡσὰν ὅποῦ αὐτὸ ἦτο  καθαρότ[ατον] χωρίς διαφορ[ον] οὐδὲν.||

---

[1] Προοιμιακά θα ήθελα από καρδιάς να ευχαριστήσω τον Καθηγητή και Πρόεδρο του Συνεδρίου κ. Γεράσιμο Πεντόγαλο, χωρίς την ουσιαστική συμβολή και υποστήριξη του οποίου θα ήταν απολύτως αδύνατη η πραγματοποίηση της παρούσας ανακοίνωσης από τον υπογράφοντα που δεν είναι ιστορικός και απλώς επιχειρεί μια ανάγνωση του κειμένου από τη σκοπιά της νομικής επιστήμης.

[2] Απόσπασμα από τον πρόλογο του Αββατίου στην έκδοση της Ερμηνείας εις το άσμα των ασμάτων του Σολομώντος υπό Θεοδωρήτου (Ενετίησι αχλθ), όπως μας το μεταφέρει ο Τσιτσέλης (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα. Συμβολαί εις την Ιστορίαν και Λαογραφίαν της Νήσου Κεφαλληνίας. Τόμος Α, Αθήναι: Λεωνής, 1904, σ. 2.

[3] Βλ. το δημοσιευόμενο στο τέλος της παρούσας κείμενο της διαθήκης φ. 57^r , στίχοι 25-30. Το απόσπασμα που παρατίθεται στο κείμενο της ανακοίνωσης έχει αποκατασταθεί ορθογραφικά.

[4] Βλ. στο κείμενο της διαθήκης, φ. 57^r , στίχοι 31-34 και στο περιθώριο. Το κείμενο είναι εξαιρετικά δυσανάγνωστο: Ο Αββάτιος αναφέρεται σε δεύτερη διαθήκη που πρόκειται να κάνει και θα αντικαθιστά την πρώτη, ενώ σε πρώτη φάση αυτό που θα ισχύει είναι τα νομικά δεσμευτικά κείμενα της προσηλώσεώς του στη Μονή της Νέας Ιερουσαλήμ.

[5] Για την ιστορία της Μονής της Νέας Ιερουσαλήμ (μετέπειτα Ι.Μ. Αγίου Γερασίμου) βλ. Τσιτσέλης, Ηλίας: Κεφαλληνιακά Σύμμικτα. Συμβολαί εις την Ιστορίαν και Λαογραφίαν της Νήσου Κεφαλληνίας, τόμος 2^ος: Εκκλησιαστικά, Μονών Ιστορίαι, πολιτικά και στατιστικά Επτανήσου. Αθήναι: Μυρτίδης, 1960, σσ. 250-271.

[6] Βλ. στο κείμενο της διαθήκης, φ. 53^r, στίχ. 8 επ. , όπου και το περιεχόμενο του συμφωνικού γράμματος.

[7] H πληροφορία από τον Emile Legrand (Bibliographie Hellenique, vol. I, Paris, 1904, σ. 46).Εκεί γίνεται αναφορά στην εγγραφή του στο Πανεπιστήμιο του Leiden όπου αναφέρεται ότι η ηλικία του είναι 45 ετών.

[8] Βλ. εντελώς ενδεικτικά για την εκ διαθήκης διαδοχή:  Μπαλής Γεώργιος, Εγχειρίδιον Κληρονομικού Δικαίου, Αθήνα: Σακελλαρίου, 1925, σσ. 50 επ. , Κρασσάς, Αλκιβιάδης: Σύστημα Αστικού Δικαίου. Μέρος 5^ον: Κληρονομικόν Δίκαιον. Έκδοσις ΣΤ, τόμος Α, Αθήνα: Φέξης, 1932.

[9] Την εποχή του Αββατίου το κληρονομικό δίκαιο που ισχύει στα βενετοκρατούμενα Επτάνησα είναι το δίκαιο του Βενετικού Στατούτου, όπως αναφέρει ο Νικόλαος Μαρκέτης (Κληρονομικόν δίκαιον περί της κατά τον Ιόνιον Κώδικα κληρονομικής εξ αδιαθέτου διαδοχής, Εν Αθήναις: Α. Παπαγεωργίου, 1897, σς 2 επ.). Για το Στατούτο βλ. στο ίδιο, σ. 17-22.

[10] Στο ρωμαϊκό δίκαιο υπάρχουν ειδικοί ερμηνευτικοί ορισμοί για την «ανάγνωση» της βούλησης του διαθέτη: Ο Γεώργιος Α. Μπαλής (Εγχειρίδιον Κληρονομικού Δικαίου, ό.π., σσ. 123-124 τους αναφέρει ως εξής: « 1. Η θέλησις του διαθέτου ερμηνεύεται ευρέως και όχι στενώς. 2. Εν αμφιβολία περί της εννοίας, προτιμάται η ερμηνεία ήτις είνε επιεικεστέρα δι’ εκείνον, ον αποβλέπει η διάταξις. 3. Αι εγκαταστάσεις ερμηνεύονται ευνοϊκώς υπέρ του εγκαταστάτου. […] 4. Αι αποκληρώσεις τουναντίον δεν ευνοούνται· exheredationes non sunt adjuvandae. 5. Επί τελευταίας διατάξεως ορώσης εγκατάστασιν, κληροδοσίαν, διορισμόν επιτρόπου και ονομαζούσης διαζευκτικώς πλείονα πρόσωπα ως τετιμημένα, το διαζευκτικόν «ή» ερμηνεύεται  ως «και», επομένως θεωρούνται οι πάντες τετιμημένοι». Για την εκ διαθήκης διαδοχή στο ρωμαϊκό δίκαιο βλ. εντελώς ενδεικτικά: Windscheid, Bernhard – Kipp, Theodor (επιμ.): Σύστημα ρωμαϊκού δικαίου εκ της ογδόης γερμανικής εκδόσεως μετά συγκρίσεως προς το Γερμανικόν Αστικόν Κώδικα επεξειργασμένης. Μφρ. Αθαν. Αργυρός, Τόμος ΣΤ, Κληρονομικόν Δίκαιον, Αθήναι: Χρυσαφίδης, 1903, σσ. 44 επ. και ιδίως σσ. 79-100, όπου γίνεται λόγος για το «ωρισμένον και ανενδοίαστον της βουλήσεως» ως «προσόν της βουλήσεως».Βλ. επίσης Παπαρρηγόπουλος, Π., Το εν Ελλάδι ισχύον Αστικόν Δίκαιον, Τόμος Ε, Κληρονομικόν Δίκαιον, Αθήνα: Φέξης, 1932, σσ. 63 επ.

[11] Μαρκέτης Νικόλαος, ό.π., σσ. 21-22. Στη Βενετία, σε αντίθεση με πολλές άλλες ιταλικές πόλεις, το ρωμαϊκό δίκαιο δεν εφαρμόζεται. Το κληρονομικό δίκαιο των Στατούτων είναι εξαιρετικά άδικο απέναντι στις γυναίκες.

[12] Οι κληρονομικές διατάξεις του Ιόνιου Πολιτικού Κώδικα καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος του Τρίτου Βιβλίου του («Περί των διαφόρων τρόπων, καθ’ ούς αποκτάται η κυριότης»). Το πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου αυτού («Περί των ενδιαθήκων διατάξεων») αποτελείται από πέντε επιμέρους τμήματα («Γενικοί κανόνες περί του τύπου των διαθηκών», «ιδιαίτεροι κανόνες περί του τύπου τινων διαθηκών», «περί των αποτελεσμάτων των παραγομένων εκ της παραλείψεως των ωρισμένων δια τας διαφόρους διαθήκας διατυπώσεων», «περί τεκμηρίων», «περί της ομολογίας του μέρους», «περί του όρκου»). Βλ. σχετικά: Γκίνης, Σπυρίδων: «Ιστορική Ανακοίνωσις επί του Κληρονομικού Δικαίου των Ιονίων Νήσων». Πρακτικά του εν Κερκύρα Α Πανιονίου Συνεδρίου (20-22 Μαΐου 1914) και αι εν αυτώ ανακοινώσεις. Εν Αθήναις: Πετράκος, 1915, σσ. 110-120.

[13] Το άρθρο 173 του ισχύοντος Αστικού Κώδικα αναφέρει: «Κατά την ερμηνεία της δήλωσης βουλήσεως αναζητείται η αληθινή βούληση χωρίς προσήλωση στις λέξεις». Η διάταξη θεωρείται θεμελιώδης για το αστικό δίκαιο.

[14] Πρβλ. κείμενα διαθηκών στην έκδοση: Ζαπάντη, Σταματούλα: Μοντεσάντος (δε) ιερέας Σταμάτιος. Νοτάριος Ελειού. Κατάστιχο 1535-1553. Αργοστόλι: ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Κεφαλληνίας, 2002. Ενδεικτικά αναφέρουμε την διαθήκη του Μαθίου Πεταλά (έγγραφο 116, σ. 79-80του βιβλίου), αποτελούμενη από μόλις 22 στίχους, ή τη διαθήκη του ιερέα Δανέα που αποτελείται από 69 μόλις στίχους (έγγραφο 36, σσ. 37-39 του βιβλίου). Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι στο κατάστιχο του Μοντεσάντου η καταχώριση διαθηκών καταλαμβάνει πολύ μικρό ποσοστό των εγγράφων,  πράγμα που είναι αρκετά εύλογο στην ερμηνεία. Όσοι έγραφαν διαθήκες, δεν επιθυμούσαν να ισχύσει η αρχή της εξ αδιαθέτου διαδοχής, η οποία σύμφωνα με το Ενετικό Στατούτο ήταν αναφανδόν υπέρ της διατήρησης της περιουσίας στην οικογένεια. Ο Αββάτιος ήταν ένας από εκείνους που ήθελαν να παρεκκλίνουν της φυσιολογικής πορείας, και για το λόγο αυτό είναι τρομερά εξαντλητικός στις λεπτομέρειες της διαθήκης του.

[15] Βλ. στο δημοσιευόμενο κείμενο της διαθήκης φ. 53^v, στίχ. 6-9.

[16] Βλ. στο δημοσιευόμενο κείμενο της διαθήκης φ. 53^v, στίχ. 10-12.

[17] Ο Ηλίας Τσιτσέλης (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, ό.π., τόμος Α, σσ. 1-2, βιογραφεί τον Αββάτιο και τη δράση του από το 1631 και μετά. Η προγενέστερη ζωή του ως λαϊκού ή υποψήφιου κληρικού είναι ακόμη σκοτεινή.) Τα λήμματα που συναντάμε σε βιογραφικές εγκυκλοπαίδειες και λεξικά ουσιαστικά αναπαράγουν τη σύντομη αυτή βιογραφία-εργογραφία από τον Τσιτσέλη)

[18] βλ. Πεντόγαλος, Γεράσιμος: «Θεοτόκος η Γοργοεπήκοος, Μετόχι της Μονής Στροφάδων στον Ελιό της Κεφαλονιάς από τον ΙΣΤ΄αιώνα. Νεότερα στοιχεία». Στο Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία- Αρχιτεκτονική – Τέχνη. Α’ Επιστημονική Ημερίδα 16 Νοεμβρίου 1996. Πρακτικά, Ζάκυνθος: Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, σ. 170.

[19] Κώδικας Μονής Αγ. Γερασίμου Ε (1637-1670, κόπιες εγγράφων), φ. 26^r (παλιά αρίθμηση). Εκεί ο κ. Γεράσιμος Πεντόγαλος έχει εντοπίσει το σχετικό αυτόγραφο του Αββατίου με ημερομηνία 22 Ιουλίου 1627.

[20] Για το μετόχι της Παναγίας της Γοργοεπηκόου της Μονής Στροφάδων βλ. Πεντόγαλος, Γεράσιμος: «Θεοτόκος η Γοργοεπήκοος, Μετόχι της Μονής Στροφάδων στον Ελιό της Κεφαλονιάς από τον ΙΣΤ΄αιώνα. Νεότερα στοιχεία». Στο Μονές της Ζακύνθου. Ιστορία- Αρχιτεκτονική – Τέχνη. Α’ Επιστημονική Ημερίδα 16 Νοεμβρίου 1996. Πρακτικά, Ζάκυνθος: Ιερά Μητρόπολις Ζακύνθου και Στροφάδων, σσ. 167-179,  και συμπληρωματικά Τσιτσέλης, Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Β, ό.π., σ. 311. Για τη Μονή Στροφάδων βλ. τη μονογραφία: Μούσουρας, Διονύσιος: Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου. The monasteries of Strophades and Saint-George of Kremna in Zakynthos. Αθήναι: Ι.Μ. Στροφάδων, 2003.

[21] Βλ. Τσιτσέλης, (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Β, ό.π., σ.311).

[22] Για τη Μονή της Πηγής βλ. Τσιτσέλη, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Β, ό.π., σ. 302.

[23] Βλ. χαρακτηριστικά στο δημοσιευόμενο κείμενο της διαθήκης, φ. 57^r, στίχ. 8-9.

[24] Βλ. τον ιδιόχειρο κωδίκελλο του Αββατίου στο περιθώριο του φ. 57^r του δημοσιευόμενου κειμένου της διαθήκης.

[25] Για την ιστορία της Μονής Σισσίων βλ. Τσιτσέλης, Ηλίας, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Β, ό.π., σσ. 272-289. Ο Τσιτσέλης (Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμος Α, ό.π., σσ. 1) αναφέρει ότι έλαβε την «κάρπωση» της μονής δια περιβολής (investitura). Πρβλ. Keetje, Rozemond: Archimandrite Hierotheos Abbatios 1599-1664. Leiden, 1966, σσ. 17-18

[26] Είναι το κείμενο με τίτλο «Διήγησις εμού Ιεροθέου Αββατίου του εκ Κεφαλληνίας περί του μεγάλου σεισμού του εν τη Κεφαλληνία νήσω γενομένου τω αχλζ, σεπτεμβρίου λ΄, ημέρα Παρασκευή, ώρα του δείπνου», που δημοσιεύει ο Emile Legrand (Bibliographie Grecque Vulgaire, σσ. 331-338). Ο κ. Γεράσιμος Πεντόγαλος (ό.π., σ. 171) σημειώνει ότι είναι λανθασμένη η χρονολογία του σεισμού, που συνέβη το 1636. Στο κείμενο αυτό του Αββατίου (Bibliographie Grecque Vulgaire, σσ. 331-332) αναφέρεται ότι καταστράφηκαν από το σεισμό τόσο το Μετόχι της Μονής των Στροφάδων, το οποίο είχε «πακτωμένο» με τον Ιωάσαφ Αγραπιδάκη,  όσο και το σπίτι του Αββατίου – ολόκληρος δηλαδή ο κόσμος που μερικά χρόνια πριν είχε πασχίσει να διασώσει και να εξασφαλίσει με την ατελή διαθήκη του. Ωστόσο, πριν φύγει για την Ευρώπη, κατόρθωσε καθώς μαρτυρεί ο Τσιτσέλης (τόμος Α, ό.π. σ. 1) να ανοικοδομήσει το μετόχι «τυχών κυβερνητικής συνδρομής»)

[27] Το συναρπαστικό ταξίδι του Αββατίου στην Ευρώπη περιγράφεται αναλυτικά από την ολλανδέζα Rozemond Keetje στη διατριβή της Archimandrite Hierotheos Abbatios 1599-1664. Leiden, 1966, σελίδες 102.

[28] Βλ. Keetje, Rozemond: Archimandrite Hierotheos Abbatios 1599-1664. Leiden, 1966, σσ. 23 επ.  Η ίδια αναφέρει (ό.π., σ. 21) ότι πριν να φύγει από την Κεφαλονιά, το 1643, ο Αββάτιος έδωσε όλα τα βιβλία του μαζί με ό,τι άλλο είχε στο Μοναστήρι των Στροφάδων.

[29] Βλ. Πεντόγαλος Γεράσιμος «Το μετόχι της Μονής Στροφάδων […]», ό.π., σ. 172.