Η κτισμένη κουλτούρα μας

Ηλίας Μπεριάτος

Το οικιστικό AIDS και η κουλτούρα του σχεδιασμού

Κείμενα για τη χωροταξία, τηνΠολεοδομία, το περιβάλλον, την ανάπτυξη, την αυτοδιοίκηση.

Αθήνα: εκδ. Andy’s Publishers, 2015, σελίδες 251

Για έναν συγγραφέα, έναν καλλιτέχνη, ή έναν επιστήμονα, όποιον τομέα του επιστητού και αν υπηρετεί, ο οποίος δεν ασκεί το επάγγελμα του αρθρογράφου σε εφημερίδες και περιοδικά, μια αυτοτελής έκδοση που περιλαμβάνει σύντομα κατ’ αρχήν άρθρα του στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο (όχι απαραίτητα εξειδικευμένο) μπορεί να διαδραματίσει πολλαπλούς ρόλους στη βιβλιογραφία της εποχής.

(α) Πρώτα πρώτα είναι μια χρήσιμη συγκέντρωση της αρθρογραφίας του – ως ένα μέρος από το συνολικό έργο του, βοηθητικό εργαλείο για τους ειδικούς ερευνητές. Ένα κομμάτι από τα Άπαντά του, που φωτίζει την συγγραφική του περσόνα

(β) Έπειτα, είναι ένα δεδομένο τεκμήριο της επαφής του πνευματικού ανθρώπου με την εποχή του και μάλιστα με το ευρύτερο κοινό, πέραν του ειδικού επιστημονικού κοινού που ασχολείται με το έργο του. Ειδικότερα, αυτή η διά των εντύπων ευρείας (ή έστω ευρύτερης) κυκλοφορίας επαφής φανερώνει:

1. Το κατά πόσον ο συγγραφέας έχει επαφή με την εποχή του και τον βαθμό στον οποίο διά της αρθρογραφίας του επιχειρεί να διατυπώσει γνώμη και με τον τρόπο αυτό να παρέμβει στην κοινωνική πραγματικότητα. Δηλαδή, τον βαθμό που ο συγγραφέας συμμετέχει στο κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του με μια καθαρά πολιτική πράξη όπως είναι αυτή της δημοσίευσης

2. Το κατά πόσον η ίδια η εποχή «αποδέχεται» τον συγγραφέα και του δίνει βήμα να εκφραστεί μέσα από έντυπα που γνωρίζουν ευρύτερη αποδοχή. Συχνά επίσης, ο ιδιότυπος διάλογος που ανοίγει με αφορμή κάποιο άρθρο (είτε με άλλους αρθρογράφους και επιστήμονες που απαντούν, είτε και με το ίδιο το αναγνωστικό κοινό, το οποίο πλέον μπορεί να σχολιάζει δημοσιευμένα κείμενα στο διαδίκτυο) δείχνει και το βαθμό πρόσληψης της άποψης του συγγραφέα από τον επιστημονικό του κύκλο αλλά και ευρύτερα την κοινή γνώμη.

Στην περίπτωση του Ηλία Μπεριάτου, το ενδιαφέρον της έκδοσης σειράς άρθρων του με τον γενικό τίτλο «Το οικιστικό AIDS και η κουλτούρα του σχεδιασμού – Κείμενα για τη Χωροταξία, την Πολεοδομία, το Περιβάλλον, την Ανάπτυξη, την Αυτοδιοίκηση», το βιβλίο που παρουσιάζουμε απόψε, το ενδιαφέρον είναι διπλό. Γιατί η αρθρογραφία αυτή ανήκει σ’ έναν άνθρωπο που έχει λειτουργήσει τόσο στην ακαδημαϊκή κοινότητα (είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), στην «θεωρητική» όπως επιμένουμε άδικα καμιά φορά να χαρακτηρίζουμε πλευρά των πραγμάτων, όσο και στην πράξη, με την ιδιότητα του πολιτικού που έχει υπηρετήσει τη δημόσια ζωή μέσα από διάφορες θέσεις, επιτελικές και μη. Έχει λοιπόν ενδιαφέρον να δει κανείς μέσα απ’ αυτή τη σειρά από άρθρα πώς ο ακαδημαϊκός αλλά και πολιτικός Μπεριάτος βλέπει την εποχή του, και πόσο, με τα άρθρα του αυτή τη φορά, προσπαθεί να την επηρεάσει, παρεμβαίνοντας δημόσια.

Ο τίτλος μας σοκάρει ίσως. «Το οικιστικό AIDS” – πλάι όμως στην ασθένεια ο συγγραφέας φροντίζει να μας μιλήσει και για τη θεραπεία, υποψιαζόμαστε λοιπόν ότι εκτός από τον καταγγελτικό λόγο που προοιωνίζεται ο τίτλος, θα δούμε και συγκεκριμένες προτάσεις για την αντιμετώπιση της νόσου.

Τα εβδομήντα άρθρα που δημοσιεύονται στο βιβλίο (προηγείται ένα εισαγωγικό σημείωμα του συγγραφέα) καλύπτουν το χρονικό φάσμα από τον Αύγουστο του 1990 (το παλαιότερο άρθρο με τίτλο «Αναπτυξιακή κρίση και πυρκαγιές») μέχρι τον Απρίλιο του 2015 (το νεότερο άρθρο με τίτλο «Κτισμένη Κληρονομιά» και έχουν δημοσιευθεί στις αθηναϊκές εφημερίδες «ΤΑ ΝΕΑ», «Το Βήμα», «Η Ναυτεμπορική», «Καθημερινή», «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» και «Εφημερίδα των Συντακτών», στην εφημερίδα του Βόλου «Θεσσαλία» στα ειδικά περιοδικά «Επιθεώρηση τοπικής Αυτοδιοίκησης», «Περιοδικό της Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης», «Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ», «νόμος και Φύση», «Περιβάλλον και Δίκαιο». ενώ κάποια βασίζονται σε εισηγήσεις και ομιλίες του συγγραφέα σε συνέδρια και επιτροπές εμπειρογνωμόνων.

Η ύλη του βιβλίου είναι δομημένη σε τρεις περίπου ισομεγέθεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει άρθρα που έχουν να κάνουν με την πολεοδομία και την οικιστική ανάπτυξη, η δεύτερη ενότητα με την Χωροταξία και τη χωρική διακυβέρνηση και η Τρίτη ενότητα αναφέρεται στο περιβάλλον και τις φυσικές καταστροφές. Αν δηλαδή προσπαθήσουμε να δούμε βαθύτερα τον εσωτερικό σύνδεσμο των τριών ενοτήτων θα διαπιστώσουμε ότι στην πρώτη ενότητα πρωταγωνιστεί αυτό που λέμε κτισμένο περιβάλλον, στη δεύτερη ενότητα πρωταγωνιστεί η λειτουργία των συλλογικοτήτων, των θεσμών και της τοπικής αυτοδιοίκησης και στην Τρίτη ενότητα το ίδιο το φυσικό περιβάλλον, οι ανθρώπινες παρεμβάσεις σε αυτό και οι φυσικές καταστροφές. Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε αδρομερώς να εξερευνήσουμε τις τρεις αυτές ενότητες, έχοντας κατά νου την εσωτερική τους σχέση αλληλεπίδρασης. Ότι δηλαδή, οι περιβαλλοντικές συνθήκες, διαμορφούμενες από τα φυσικά φαινόμενα και την ανθρώπινη παρέμβαση, σχετίζονται άμεσα με το ζήτημα της βιώσιμης οικιστικής ανάπτυξης και ασφαλώς με τις παρεμβάσεις στον τομέα αυτό των διαφόρων επιπέδων διακυβέρνησης. Από τον πρώτο βαθμό της τοπικής αυτοδιοίκησης ως την κεντρική κυβέρνηση. Αυτός ο κρυφός σύνδεσμος που ενώνει τις τρεις ενότητες είναι ταυτόχρονα μια έλλειψη και μια αναγκαιότητα: Η έλλειψη αλλά και η αδήριτη αναγκαιότητα κεντρικού σχεδιασμού στην πολιτική της οικιστικής ανάπτυξης, αλλά και της αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών αλλαγών και των φυσικών καταστροφών. Αυτός ο κεντρικός σχεδιασμός αναδεικνύεται από το βιβλίο ως ο αναγκαίος εδώ και τώρα πρωταγωνιστής ώστε να μετριαστούν οι επιπτώσεις από τα περιβαλλοντικά εγκλήματα του παρελθόντος και αφ’ ετέρου να αποφευχθεί η επανάληψη παρόμοιων «κακών πρακτικών», μέσα από ένα δομημένο μοντέλο βιώσιμης οικιστικής ανάπτυξης.

Στην πρώτη ενότητα, «Πολεοδομία και οικιστική ανάπτυξη», ο συγγραφέας περιγράφει αυτό που ονομάζει «οικιστικό  AIDS» σε άρθρο του που χρονολογείται είκοσι χρόνια πριν (1995). Πρόκειται για την δόμηση που ονομάζουμε «εκτός σχεδίου», είτε είναι τυπικά νόμιμη είτε νομιμοποιείται με νομοθετικές και διοικητικές πράξεις, η οποία αφορά στο 95% της έκτασης της Ελλάδας, μια και η «εντός σχεδίου» δόμηση περιορίζεται στο 5% της εθνικής γης. Αυτό το 95%, νόμιμο ή παράνομο, διαμορφώνεται τυχαία και ανάλογα με τη βούληση των πολιτών που οικοδομούν «εκτός σχεδίου». Αυτή η εκτός σχεδίου Ελλάδα, μια γενικότερη κακοδαιμονία της χώρας μας, που δεν περιορίζεται μονάχα στο θέμα της οικιστικής ανάπτυξης, το γεγονός δηλαδή ότι ο κεντρικός σχεδιασμός, η αυτονόητη λειτουργία δηλαδή ενός κράτους με κανόνες, απουσιάζει, με αποτέλεσμα τα κακώς κείμενα να διαιωνίζονται και να πολλαπλασιάζονται.

Στο πρώτο μέρος αναλύονται επιμέρους περιπτώσεις είτε παραδειγμάτων στρεβλής οικιστικής (υπ)ανάπτυξης είτε προτείνονται ή επικροτούνται παρεμβάσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση. Καθώς τα άρθρα, όπως και στις υπόλοιπες ενότητες του βιβλίου, παρατίθενται με χρονολογική σειρά δημοσίευσης, παρακολουθούμε διαχρονικά, μέσα σε μια εικοσαετία, τις εκάστοτε εκδηλώσεις αυτού που ονομάζει ο συγγραφέας «οικιστικό AIDS” ενώ αποτυπώνονται παράλληλα, φωνές διαμαρτυρίας και ριζοσπαστικές προτάσεις που σε κάποιες περιπτώσεις ευοδώθηκαν, σε κάποιες όχι. Ανεξάρτητα από τις όποιες νομοθετικές ρυθμίσεις έχουν στο μεταξύ προταθεί και υλοποιηθεί, τα άρθρα δεν χάνουν την επικαιρότητά τους. Ζητήματα όπως ο προσδιορισμός του αιγιαλού και της παραλίας αλλά και οι σημερινές τους χρήσεις που συχνά καταστρατηγούν τον νόμο, η περίφημη «τακτοποίηση» των ημιυπαιθρίων χώρων η οποία πολλές φορές λειτουργεί ως μεταμφιεσμένη και πολιτικά στοχευμένη νομιμοποίηση αυθαίρετης δόμησης είναι δυο τέτοια παραδείγματα. Από την άλλη, αναδεικνύονται ζητήματα όπως η αξία της μνημειακής κληρονομιάς ως μέρους του κτισμένου περιβάλλοντος στις σύγχρονες κοινωνίες, η συμβολή του τραμ ως φιλικού προς την πόλη μέσου συγκοινωνίας, τα ζητήματα της λειτουργίας των μεγαλουπόλεων ως φιλόξενων χώρων αστικού τουρισμού (δεδομένου ότι πόλεις όπως η Αθήνα δεν είναι απλοί σταθμοί διαμονής αλλά περικλείουν στον αστικό ιστό εξαιρετικές ευκαιρίες τουριστικής επισκεψιμότητας). Επιπλέον, το ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα των χώρων εγκατάστασης του μεταναστευτικού πληθυσμού στην Αθήνα. Στα περισσότερα άρθρα υπογραμμίζεται η αναγκαιότητα να λειτουργήσουν πολλοί φορείς, από το κεντρικό κράτος ως τους ιδιώτες, ως “developers”, υλοποιητές σχεδίων βιώσιμης οικιστικής ανάπτυξης, μέσα σε ένα συγκροτημένο θεσμικό – νομοθετικό πλαίσιο που θα καθορίσει το κράτος. Αυτός δηλ. ο κεντρικός σχεδιασμός δεν σημαίνει ότι το κεντρικό κράτος θα αποφασίζει για όλα, αλλά ότι θα δημιουργεί το θεσμικό πλαίσιο δράσης αλλά και θα εξασφαλίζει τη δυναμική υλοποίηση σχεδίων από φορείς που βρίσκονται
εντός του δεδομένου οικιστικού περιβάλλοντος.

Η δεύτερη ενότητα του βιβλίου, με τίτλο «Χωροταξία και χωρική διακυβέρνηση» έχει περισσότερο πολιτικό περιεχόμενο και αναφέρεται στην τοπική αυτοδιοίκηση. Στο πέρασμα των χρόνων ο συγγραφέας παρακολουθεί και σχολιάζει τις εξελίξεις στον τομέα αυτό, όπου σημειώθηκαν δύο μεγάλες τομές στο χρονικό διάστημα που καλύπτεται από την αρθρογραφία του βιβλίου: Η διοικητική μεταρρύθμιση του σχεδίου «Καποδίστριας» στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και η μεταρρύθμιση του σχεδίου «Καλλικράτης», στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 21^ου αιώνα. Είδαμε στο διάστημα αυτό νέους θεσμούς να εμφανίζονται και να δοκιμάζονται, καθώς και να διευρύνεται η δημοκρατική νομιμοποίηση στους βαθμούς της αυτοδιοίκησης (είτε με την αιρετή νομαρχιακή αυτοδιοίκηση, που δεν υπάρχει πια, είτε με την αιρετή περιφερειακή αυτοδιοίκηση, που συμπληρώνει πέντε χρόνια λειτουργίας). Εκτός από την κριτική ματιά στους καινούριους αυτούς θεσμούς, ο Ηλίας Μπεριάτος τολμά να προτείνει βελτιώσεις και να διατυπώσει υποθέσεις που εφαρμοζόμενες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε βελτιώσεις ή να αποτρέψουν αγκυλώσεις στα διάφορα επίπεδα της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η μητροπολιτική αυτοδιοίκηση της Αθήνας, η διαίρεση του Δήμου Αθηναίων σε μικρότερους δήμους, η υιοθέτηση ενός διαφορετικού μοντέλου ανάπτυξης για τις ορεινές περιοχές, η συμβολή μεγάλων έργων όπως η Αττική Οδός και η Γέφυρα Ρίου Αντιρρίου στην χωροταξική ανασυγκρότηση των περιοχών τους και της χώρας, η ύπαρξη ποικιλίας σχεδίων, αλλά η ταυτόχρονη ανυπαρξία σχεδιασμού για την χωροταξική οργάνωση της χώρας και η αναγκαιότητα του σχεδιασμού προκειμένου να αποκτήσει η χώρα ένα  «εδαφικό σύνταγμα», έναν ολοκληρωμένο χάρτη αλληλεπιδραστικού σχεδιασμού των πόλεων ώστε να εξυπηρετούνται συνδυαστικά μέσα από σύγχρονα μοντέλα χωροταξίας και αυτοδιοίκησης οι ανάγκες της οικονομικής ανάπτυξης αλλά και τα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. Όλα τα παραπάνω είναι ενδεικτικές αναφορές από τα άρθρα του δεύτερου μέρους του βιβλίου, που πλαισιώνεται και από γενικότερους και θεσμικότερους προβληματισμούς όπως τα άρθρα που αφορούν τις σχέσεις εκκλησίας και κράτους, την αναθεώρηση του άρθρου του Συντάγματος που αναφέρεται στο κοινωνικό δικαίωμα – υποχρέωση της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και την ευρωπαϊκή πολιτική για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Και στα άρθρα αυτά είναι έκδηλη η συμβολή μιας βιώσιμης οικιστικής ανάπτυξης στα πλαίσια ενός στέρεα δομημένου χωροταξικού σχεδιασμού στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη τόσο των μητροπόλεων όσο και των περιφερειών, αλλά και στην ευημερία των ανθρώπινων κοινωνιών.

Η Τρίτη ενότητα του βιβλίου περιλαμβάνει άρθρα που αναφέρονται στο περιβάλλον και τις φυσικές καταστροφές. Ας μην ξεχνάμε ότι στην τελευταία εικοσιπενταετία η επικαιρότητα έδωσε πολλές αφορμές για αναστοχασμό πάνω στην ζωτική ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος. Σεισμοί (του Αιγίου και της Αθήνας στη δεκαετία του 1990, μεγάλες και καταστροφικές πυρκαγιές σε όλο το φάσμα της εικοσιπενταετίας, δυστυχώς, ο καταστροφικός σεισμός στην Ινδονησία με το φονικό τσουνάμι, και πολλά άλλα, δίνουν ευκαιρία για σχολιασμό του φυσικού περιβάλλοντος ως πολιτικής, πολιτισμικής αλλά και οικονομικής αξίας και της ανάγκης μιας εκλογικευμένης αξιοποίησης των φυσικών πόρων. Παράλληλα, οι διεθνείς πρωτοβουλίες που αναλήφθηκαν την ίδια περίοδο, όπως το περίφημο πρωτόκολλο του Κιότο, αλλά και η παγκόσμια αγωνία για την κλιματική αλλαγή, που τις περισσότερες φορές έμεινε απλά αγωνία και ευχολόγιο, με τη διεθνή κοινότητα να παραμένει αμήχανη απέναντι σε φαινόμενα όπως αυτό του θερμοκηπίου, αλλά και την αλόγιστη σπατάλη των φυσικών πόρων και τις ρυπογόνες εκμεταλλεύσεις, δίνουν ποικίλες αφορμές για να συνταχθούν από τον Ηλία Μπεριάτο άρθρα – στοχαστικά δοκίμια πάνω στη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον.

Από τη θέση του εκπαιδευτικού θα τολμούσα να πω ότι το τρίτο αυτό μέρος (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και τα δύο πρώτα υστερούν ως προς αυτό) αποκαλύπτει άλλη μία χρησιμότητα του βιβλίου αυτού. Τα άρθρα του αποτελούν εξαιρετικές αφορμήσεις για τον εκπαιδευτικό στο πλαίσιο της διδασκαλίας των νέων μαθημάτων, της Πολιτικής Παιδείας, της Κοινωνιολογίας, των Αρχών Κοινωνικών Επιστημών αλλά και της Διαχείρισης Φυσικών Πόρων που έχουν ενταχθεί πλέον στα αναλυτικά προγράμματα σπουδών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με ποικίλες προσεγγίσεις στα ζητήματα της προστασίας του περιβάλλοντος και της αειφόρου ανάπτυξης. Αλλά και χρήσιμα κείμενα για σχολιασμό στα μαθήματα της Έκθεσης και της Ιστορίας του Σύγχρονου Κόσμου. Η «εκλαΐκευση» με την καλή έννοια και η συμπύκνωση των εννοιών που επιχειρεί ο συγγραφέας για τις ανάγκες της αρθρογραφίας δίνει την ευκαιρία στον εκπαιδευτικό να παρουσιάσει στο μαθητή του την επιστημονική γνώση χωρίς να τον υποβάλει στη διαδικασία της αναζήτησης μακροσκελούς και δύσκολης ενδεχομένως στην κατανόηση βιβλιογραφίας. Δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί αυτή η διάσταση του βιβλίου – παιδαγωγικού εργαλείου που γεφυρώνει την επιστήμη με τις εγκύκλιες σπουδές.

Η επιστημονικότητα του βιβλίου δεν αποστερεί τον συγγραφέα από την τόλμη να υποστηρίξει απόψεις που ενδεχομένως δεν είναι «αρεστές», «ενοχλούν», ή ανοίγουν ζητήματα που συνήθως οι έχοντες την εξουσία προτιμούν να παραμένουν ανέγγιχτα. Ο Μπεριάτος δεν φοβάται να πει αλήθειες που πονούν και εμάς που τις βιώνουμε αλλά ενδεχομένως και εμάς, εσάς, εκείνους που τις προκαλούν. Ποιος πολιτικός θα δεχόταν π.χ. τη διάσπαση του Δήμου Αθηναίων σε επτά μικρότερους δήμους, και ποια κυβέρνηση θα αποφάσιζε με ευκολία να μην «τακτοποιεί» αυθαίρετα και ημιυπαίθριους, πράγμα που εξασφαλίζει εκλογική πελατεία, ή ποια τοπική αρχή θα υιοθετούσε τις απόψεις του για την παραλία και τον αιγιαλό ή την εκτός σχεδίου δόμηση, που μπορεί να έχουν πολιτικό κόστος, αλλά θα εξασφάλιζαν την εφαρμογή μιας σχεδιασμένης πολιτικής ολοκληρωμένης οικιστικής ανάπτυξης; Κι όμως αυτά δεν είναι απλές θεωρίες. Είναι αλήθειες που όλοι βλέπουμε, αλλά οι περισσότεροι δεν τολμάμε να μιλήσουμε γι’ αυτές, με αποτέλεσμα τα περιβαλλοντικά εγκλήματα να συνεχίζονται, εις βάρος όχι μόνο μιας, αλλά όλων των επόμενων γενεών. Κάθε καμμένο στρέμμα δασικής έκτασης, κάθε αμφίβολης αισθητικής ακίνητο που «ξεφυτρώνει» εντός ή εκτός σχεδίου αποτελούν το φυσικό ή το χτισμένο περιβάλλον για πολλές γενιές ακόμα. Και χρειάζονται άνθρωποι με τόλμη και με όραμα αλλά και μια πολιτική ηγεσία με άδολη βούληση που θα επιτρέψουν αυτό που, όπως επισημαίνει ο Μπεριάτος, λείπει από την πατρίδα μας:  Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός, με ορίζοντα μακροπρόθεσμο, με όραμα.

Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη ενός αληθινού οραματιστή, του Αντώνη Τρίτση, αλλά «και σε όσες και όσους αγωνίστηκαν και αγωνίζονται για το σχεδιασμό του χώρου, την ανάπτυξη και το περιβάλλον στην Ελλάδα». Η συμβολή του Αντώνη Τρίτση, που δυστυχώς διακόπηκε βίαια με τον απρόσμενο θάνατό του, το 1992, στην οικιστική ανάπτυξη, κυρίως στη διατύπωση ενός οράματος για μια ολόπλευρη χωροταξική και οικιστική ανάπτυξη αστικών κέντρων και αγροτικών περιοχών διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο. Από τα επιμέρους άρθρα καταδεικνύεται ότι ο Αντώνης Τρίτσης είχε σχεδιάσει και εμπνευστεί από πολύ νωρίς λύσεις για ποικίλης φύσεως προβλήματα οικιστικής ανάπτυξης οι οποίες εφαρμόστηκαν αργότερα, και τις περισσότερες φορές χωρίς την τόλμη και την έμπνευση του ίδιου. Δεν θα μάθουμε ποτέ πώς θα μπορούσαν να είναι τα οικιστικά, χωροταξικά και περιβαλλοντικά πράγματα στην Ελλάδα αν ο Αντώνης Τρίτσης δεν είχε φύγει από τη ζωή τόσο σύντομα και άδικα, και αν η πολιτική εξουσία του είχε επιτρέψει να υλοποιήσει το όραμά του. Αυτό για το οποίο είμαστε σίγουροι είναι ότι πρέπει να βρούμε στις νέες γενιές ανθρώπους με όραμα, σαν κι εκείνον, που θα σχεδιάσουν και θα υλοποιήσουν μια ολοκληρωμένη οικιστική και χωροταξική ανάπτυξη, προς όφελος του περιβάλλοντος, της οικονομίας και τελικά, της ίδιας της κοινωνίας. Σας ευχαριστώ.

Ηλίας Τουμασάτος

Παρουσίαση του βιβλίου στο θέατρο Κέφαλος, Αργοστόλι, 3-9-2015