Σπύρος Λουκάτος (1915-2014): Η ακτινοβολία της προσωπικότητάς του

Ένας σχεδόν αιώνας έντονης ζωής και πολυεπίπεδης δράσης είναι δύσκολο να περιγραφεί στο πλαίσιο μιας σύντομης ομιλίας, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για τον Σπύρο Λουκάτο, διά βίου αγωνιστή και ταυτόχρονα δάσκαλο και επιστήμονα, πρωταγωνιστή και ταυτόχρονα θεράποντα της Ιστορίας. Αυτό που θα επιχειρηθεί σήμερα είναι μια επισκόπηση της προσωπικότητας και της ακτινοβολίας του Λουκάτου όχι μόνον στο στενό περιβάλλον του τόπου μας αλλά και σε πανελλήνια, και θα τολμήσουμε να πούμε και διεθνή ακόμη κλίμακα.
Στις επιμέρους πτυχές του έργου του θα αναφερθούν στη συνέχεια ειδικοί επιστήμονες.

Ο Σπύρος Λουκάτος γεννήθηκε στο Αργοστόλι το 1915. Ήταν το τελευταίο από τα έξι παιδιά του Δημητρίου Ραζή Λουκάτου, λεπτοσιδηρουργού με καταγωγή από τα Φαρακλάτα Κεφαλονιάς, που είχε κάποια στιγμή ασχοληθεί και με ξενοδοχειακές επιχειρήσεις και της Ανθής Μαγκλιβέρα, που πριν από τον Σπύρο είχαν αποκτήσει τον Νικόλα, τον Γεράσιμο, τον Διονύση, την Ξένη και την Ειρήνη. Ο μικρός Σπύρος βιώνει τα γεγονότα του Μεσοπολέμου μέσα σ’ ένα μεσοαστικό «Βενιζελικό» σπίτι – στο Αργοστόλι θα πραγματοποιήσει και τις σχολικές του σπουδές, πρώτα στο ιδιωτικό δημοτικό σχολείο «Αι Μούσαι» της Ελένης Μαζαράκη και στη συνέχεια διαδοχικά στο τριετές Ελληνικό Σχολείο (Σχολαρχείο) και στο Κοργιαλένειο Γυμνάσιο Αρρένων.  Στα σχολικά του χρόνια αρχίζει και η αγωνιστική του δραστηριότητα – γράφει το 1931 συνθήματα στους τοίχους του Αργοστολίου υπέρ της Κύπρου και κατά της αγγλικής κατοχής, τις μέρες της εξέγερσης των Κυπρίων υπέρ της ανεξαρτησίας τους. Το 1932 φεύγει από την Κεφαλονιά για να σπουδάσει στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, απ’ όπου αποφοιτά το 1937, μεσούσης της μεταξικής δικτατορίας. Παρακολουθεί επίσης και κάποια μαθήματα στη Νομική Σχολή, όπου γνωρίζεται με τον συνταγματολόγο και μετέπειτα πρόεδρο της Κυβέρνησης του Βουνού Αλέξανδρο Σβώλο, συμμετέχει και σε φοιτητικές κινητοποιήσεις, ενώ παράλληλα δημοσιεύει και το πρώτο του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος κείμενο με θέμα «Προϊστορικοί τάφοι της Κεφαλονιάς» στο «Παγκεφαλληνιακόν Ημερολόγιον 1938» του Σπυρίδωνος Σκηνιωτάτου.

 Στη συνέχεια και ως το 1938, στρατευμένος φοιτά στη σχολή Εφέδρων Αξιωματικών Κερκύρας και παίρνει το βαθμό του ανθυπολοχαγού, υπηρετώντας στην Αθήνα, στην Πάτρα, στο Αργοστόλι και στη Λαμία. Στην Κέρκυρα θα πάρει και το επιστημονικό «βάπτισμα του πυρός» Με το ξέσπασμα του ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940 υπηρετεί στην Κεφαλονιά και στο Χαϊδάρι της Αττικής, ενώ τον Ιανουάριο του 1941 προωθείται στο μέτωπο και πολεμάει εναντίον των Γερμανών στο μέτωπο Αρμενοχωρίου – Φλώρινας – Μοναστηρίου.

Η αντιστασιακή του δράση και οι διώξεις (1941-1955)

Η επιστροφή του, μετά την κατάρρευση του μετώπου, στην ιταλοκρατούμενη πλέον Κεφαλονιά, επιστροφή όχι ηθελημένη αφού ήθελε να πολεμήσει στην Κρήτη αλλά αποκλείστηκε στο νησί, σηματοδοτεί την αφετηρία της αντιστασιακής του δράσης, που θα καθορίσει τη ζωή του για πολλά χρόνια, ακόμα και μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου. Από την αρχή της παρουσίας του στην Κεφαλονιά πρωτοστατεί στην οργάνωση της αντίστασης κατά των Ιταλών και εν συνεχεία κατά των Γερμανών, μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ, του οποίου θα γίνει ο πρώτος Γραμματέας για την Κεφαλονιά και την Ιθάκη. Η συμβολή του στην οργάνωση συλλογικοτήτων με αντιστασιακή δράση περιλαμβάνει, ανάμεσα στα άλλα, και την συμβολή του στην ίδρυση σωματείων ναυτεργατών και κληρικών της Κεφαλονιάς, ενώ πρωταγωνιστικός ήταν ο ρόλος του και στον τομέα της διαφώτισης μέσα από την έκδοση εφημερίδας με τίτλο Λαϊκή Θέληση αλλά και την εκτύπωση και διακίνηση έντυπου υλικού στα γερμανικά και τα ιταλικά κατά τη διάρκεια της ιταλογερμανικής σύρραξης του Σεπτεμβρίου του 1943, κατά την οποία επίσης πρωτοστατεί στην προσέγγιση των Ιταλών προτείνοντας τη συγκρότηση κοινής ελληνοϊταλικής διοίκησης για την αντιμετώπιση των Γερμανών, πρόταση που δεν έγινε αποδεκτή, αλλά και συναποφασίζοντας τη διάσωση των Ιταλών μετά την ήττα τους.

Την ίδια εκείνη περίοδο της αντιστασιακής του δράσης ξεκινάει και η σταδιοδρομία του ως καθηγητή στη Μέση Εκπαίδευση, στα Γυμνάσια Ληξουρίου, Αρρένων Αργοστολίου και την Εμπορική Σχολή του Αργοστολίου. Ξεκινούν όμως και οι διώξεις. Την Άνοιξη του 1944 συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς μετά από προδοσία και καταδικάζεται μαζί με άλλους αγωνιστές σε θάνατο. Δυο μεγάλα λαϊκά παγκεφαλληνιακά συλλαλητήρια θα αποτρέψουν την εκτέλεση της ποινής, και ο Λουκάτος θα αποφυλακιστεί, ωστόσο αφού αποτραπεί και νέο σχέδιο δολοφονίας του θα καταφύγει στο βουνό, απ’ όπου θα συνεχίσει την αντιστασιακή του δράση. Στον Αίνο, μαζί με άλλα στελέχη του ΕΑΜ, η ζωή του θα απειληθεί για ακόμη μια φορά κατά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, λίγο πριν φύγουν, το καλοκαίρι του 1944. Παρά τον αποκλεισμό θα κατορθώσει να διαφύγει στην Ιθάκη, με τελικό προορισμό τη Στερεά Ελλάδα. Για μια φορά ακόμα θα κινδυνεύσει όταν το πλοίο με το οποίο προσπαθούσε να διαφύγει δέχεται μαζικά πυρά στο Λεσίνι της Αιτωλοακαρνανίας, όπου θα τραυματιστεί σοβαρά και θα μεταφερθεί στο Αιτωλικό και στη Γαβαλού της Αιτωλοακαρνανίας, και τελικά, όταν οι Γερμανοί επιτίθενται στην περιοχή, καταφεύγει στο μοναστήρι της Κατερινούς, στην Αιτωλοακαρνανία, όπου θα παραμείνει αρκετό καιρό.

Στη συνέχεια τον βρίσκουμε στο Μεσολόγγι, και τον Σεπτέμβριο του 1944 στην απελευθερωμένη Κεφαλονιά, όπου αναλαμβάνει και πάλι καθήκοντα του Γραμματέα Περιφερειακής Επιτροπής Κεφαλονιάς – Ιθάκης του ΕΑΜ, και τοποθετείται γενικός επόπτης της Μέσης Εκπαίδευσης στην περιοχή. Είναι μια εποχή που πολλά έχουν να γίνουν, που πολλές δομές αρχίζουν να οργανώνονται, ωστόσο όλα σταματούν με τη συμφωνία της Βάρκιζας, τον Φεβρουαριο του 1945. Και τότε ακόμα θα επιχειρήσει να συμβάλει στην ενότητα των δημοκρατικών δυνάμεων, συμμετέχοντας στο Πανδημοκρατικό Μέτωπο και στον Συνασπισμό των δυνάμεων του ΕΑΜ στην Κεφαλονιά.

Το 1946 θα αρχίσει ωστόσο νέο κύμα διώξεων και απειλών κατά της ζωής του. Πρώτα θα απολυθεί από τη θέση του καθηγητή της δευτεροβάθμιας, και στη συνέχεια θα γίνει δυο φορές στόχος δολοφονικής απόπειρας. Αυτές οι σοβαρές απειλές θα τον αναγκάσουν να «εξαφανιστεί» κυριολεκτικά από την καθημερινότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εγκαταλείπει πλήρως τη δράση του, αφού αρθρογραφεί με ψευδώνυμο στην εφημερίδα του ΕΑΜ «Ελεύθερη Κεφαλονιά». Η αρθρογραφία του στην εφημερίδα αυτή ξεκινάαπό τον Φεβρουάριο του 1945 έως και τον Ιούλιο του 1947. Ο ίδιος χαρακτηρίζει την περίοδο από το 1946 έως 1955 «μακρά δεκαετή περίοδο σοβαρών δοκιμασιών και περιπετειών, διωγμών, δίκης, καταδίκης και παρανομίας», μια δεκαετία δύσκολη για τον Λουκάτο όσο και για την Ελλάδα.

Η Αθήνα και η επιστημονική δράση (1955-2014)

Μια καινούρια φάση της ζωής του, αυτή που ταυτίζεται και με την ενεργότερη ενασχόλησή του με την επιστήμη, σηματοδοτώντας την ανάδειξη του Λουκάτου ως ιστορικού επιστήμονα, ξεκινάει το 1955, οπότε τον βρίσκουμε στην Αθήνα. Εκεί συνεχίζει την ενασχόλησή του με την εκπαίδευση, διδάσκοντας σε φροντιστήρια και σε σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης, ωστόσο, παράλληλα, ξεκινά και την επιστημονική του δραστηριότητα. Από «δημιουργός» της Ιστορίας στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης γίνεται, όπως ο ίδιος έλεγε «θεράπων» της Ιστορικής Επιστήμης. Το 1959 ολοκληρώνει με άριστα τις διδακτορικές του σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, με επτανησιακό θέμα («Ο Καποδίστριας και η Επτάνησος Πολιτεία», που δημοσιεύεται την ίδια χρονιά), ενώ την ίδια χρονιά δημοσιεύει και την πρώτη του ιστορική μελέτη στο Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, με τίτλο «Ανέκδοτος επιστολή του Νεοφύτου Βάμβα».

Η χρονιά του 1959 σηματοδοτεί λοιπόν την αφετηρία της κατεξοχήν επιστημονικής δραστηριότητας του Λουκάτου που θα διαρκέσει, χωρίς σταματημό, ως το θάνατό του, δηλαδή 55 χρόνια. Στο διάστημα αυτό ο Λουκάτος θα δημοσιεύσει 17 αυτοτελή βιβλία και πάνω από 260 άρθρα σε επιστημονικά και φιλολογικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων, ενώ αδημοσίευτες ακόμη παραμένουν πολλές μελέτες του. Στις επιμέρους θεματικές ενότητες του επιστημονικού έργου του Σπύρου Λουκάτου θα αναφερθούν στη συνέχεια της ημερίδας οι ειδικοί επιστήμονες. Εδώ θα περιοριστούμε στο να αναφέρουμε τις γενικότερες κατηγορίες, όπως έχουν αναλυτικά περιγραφεί από τον Πέτρο Πετράτο, στις οποίες θα μπορούσαν να ενταχθούν τα έργα του:

• ·        Μελέτες γύρω από την Ελληνική Επανάσταση του 1821
• ·         Μελέτες γύρω από τον χώρο των Βαλκανίων και τις σχέσεις των βαλκανικών λαών
• ·         Μελέτες για το Ριζοσπαστικό κίνημα στα Επτάνησα, όπου εντάσσεται και η μονογραφία του «Η Επτανησιακή Πολιτική Σχολή των Ριζοσπαστών»
• ·         Μελέτες για τους Έλληνες πρωτοσοσιαλιστές
• ·         Μελέτες για την περίοδο του Μεσοπολέμου
• ·         Μελέτες για την Εθνική Αντίσταση, στις οποίες θα πρέπει να εντάξουμε και το τρίτομο (ουσιαστικά τετράτομο μετά την πρόσφατη έκδοση της ενότητας που αναφέρεται στον Εμφύλιο πόλεμο) έργο του «Τα χρόνια της ιταλικής και γερμανικής κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Κεφαλονιά και στην Ιθάκη», που μεγάλο μέρος του γράφτηκε στα χρόνια της «δεκαετίας της απομόνωσης» 1946-1955.

Στις παραπάνω ενότητες θα πρέπει να προσθέσουμε, για να έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα των δημοσιευμάτων του Λουκάτου, και μεγάλο αριθμό άρθρων του σε αθηναϊκές αλλά και κεφαλληνιακές εφημερίδες είτε για θέματα επιστημονικά είτε για θέματα τοπικού ενδιαφέροντος, που καταδεικνύουν ότι ακόμη και στην περίοδο της επιστημονικής του δραστηριότητας το αγωνιστικό πνεύμα του Λουκάτου δεν κρύφτηκε στις σελίδες των βιβλίων, αλλά συνέχισε να τροφοδοτεί την πένα του,καθιστώντας τον, μέχρι το τέλος της ζωής του, ενεργό πολίτη που προβληματίζεται για τη σύγχρονή του πραγματικότητα και δεν διστάζει να παρέμβει με τις θέσεις του στη δημόσια ζωή, να προτείνει, να κρίνει, να διατυπώσει θέσεις.

Δεν θα πρέπει να λησμονήσουμε τέλος, τη συμμετοχή του σε συλλογικές εκδόσεις (όπως η «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, εγκυκλοπαίδειες και συλλογικούς τόμους)

Η επιστημονική του δράση συνεχίζεται, άλλωστε, παράλληλα, με την ακαδημαϊκή του δραστηριότητα. Από το 1962 έως το 1971 υπηρετεί ως καθηγητής στην Ανώτερη Δημόσια Σχολή Υπομηχανικών της Αθήνας, και στη συνέχεια στη σχολή Τεχνολόγων Μηχανικών του τότε ΚΑΤΕΕ (σήμερα ΤΕΙ) Πειραιώς.  Επίσης μεταξύ 1966 και 1969 διδάσκει στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία το μάθημα της Ιστορίας Τέχνης και Πολιτισμού, όπως άλλωστε και στη σχολή Προϊσταμένων Αδελφών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και τη ΣΕΛΕΤΕ. Παρά το γεγονός ότι δύο φορές υποψήφιος Καθηγητής στα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Αθηνών, δεν κατόρθωσε να εκλεγεί τελικά, πράγμα που δεν τον απέτρεψε από το να συνεχίσει ακούραστα τις αρχειακές και βιβλιογραφικές του έρευνες. Για εκείνον η επιστήμη της Ιστορίας ήταν πολύ πιο σημαντική από πανεπιστημιακούς τίτλους… Ανήσυχο πνεύμα καθώς ήταν, φεύγει το 1969 για την Περούτζια, όπου παρακολουθεί με υποτροφία μαθήματα στο Universita per Stranieri, και συνεχίζει τις έρευνές του σε γαλλικά και ιταλικά αρχεία, ενώ αργότερα θα διδάξει και στα Ελεύθερα Πανεπιστήμια του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών.

Σ’ όλη τη διάρκεια της επιστημονικής του σταδιοδρομίας, συμμετέχει σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια, και γίνεται μέλος, συνεργάζεται ή συμμετέχει στη διοίκηση πολλών επιστημονικών οργανώσεων σε τοπικό, πανελλήνιο και διεθνές επίπεδο. Αναφέρουμε ενδεικτικά το Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, την Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών, την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, τον Φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός». Η ενεργός συμμετοχή του σε συλλογικότητες δείχνει, πέρα από την εμβέλεια και την αναγνώριση του επιστημονικού του έργου, και την ανεξάντλητη διάθεσή του για συνεργασία και επικοινωνία με τον επιστημονικό κόσμο, στον οποίο ο Λουκάτος έχαιρε μεγάλου σεβασμού και αναγνώρισης.

Η αγάπη του για την Κεφαλονιά και για την έρευνα στο χώρο αυτό ήταν επίσης χαρακτηριστική. Αγαπούσε και επισκεπτόταν συχνά τις βιβλιοθήκες του νησιού, στην Κοργιαλένειο μάλιστα είχε δωρίσει και ένα μικρό μέρος της Βιβλιοθήκης του στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας, ενώ η αγάπη του για τον τόπο καταγωγής του, τα Φαρακλάτα, τον οδήγησε να δωρίσει το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιοθήκης του ώστε να δημιουργηθεί μια αξιόλογη βιβλιοθήκη στο Πνευματικό Κέντρο Φαρακλάτων «Panait Istrati», ενώ χαρακτηριστική είναι και η αγάπη και υποστήριξη με την οποία περιέβαλε τους νέους επιστήμονες.

Η δεύτερη αυτή περίοδος, του Λουκάτου – ιστορικού, φέρνει και την οικογένεια στην πορεία της ζωής του, καθώς το 1973 παντρεύεται την Ειρήνη Ψαραύτη, αγαπημένη σύντροφο και αρωγό του ως το τέλος της ζωής του.

Αν κοιτάξει κανείς ακόμα μια φορά τη ζωή του Λουκάτου, από τα πρώτα χρόνια στο μικροαστικό σπίτι του Αργοστολίου, τις μαθητικές και φοιτητικές ανησυχίες, τα μπαρουτοκαπνισμένα αγωνιστικά χρόνια της Εθνικής Αντίστασης αλλά και τη μετέπειτα περίοδο της διδασκαλίας, της έρευνας και της επιστήμης, θα μπορούσε να σκεφτεί ότι για έναν άνθρωπο σαν όλους μας μία ζωή δεν φτάνει για να ζήσει κανείς τόσα πράγματα. Δεν χωράει ίσως τόσο αγώνα και ταυτόχρονα τόση μελέτη. Δεν χωράει τον ήχο των όπλων, τις δολοφονικές απόπειρες, τις αποδράσεις στο βουνό, μαζί με τις ατέλειωτες ώρες αναδίφησης των αρχείων, τα επιστημονικά συνέδρια, τα βιβλία, τη διεθνή επιστημονική αναγνώριση. Δεν θα είχαμε τίποτα ίσως απ’ όλα αυτά, αν κάποια από τις σφαίρες στο Λεσίνι ή στον Αίνο, ή εκείνη η χειροβομβίδα στο Αργοστόλι που πετάχτηκε εναντίον του Λουκάτου είχαν πέσει με μόλις λίγα εκατοστά ή δευτερόλεπτα διαφορά. Ίσως όμως δεν θα τα είχαμε και αν ο Λουκάτος δεν είχε ζήσει, ελάχιστα μετά το τέλος των σπουδών του, στις οποίες προφανώς ανακάλυψε και την αγάπη του για την έρευνα, αν δεν είχε ζήσει από κοντά εκείνες τις ιστορικές στιγμές της Εθνικής Αντίστασης, αν δεν ήταν μπροστάρης και πρωτεργάτης στις κινηματικές και οργανωτικές δράσεις του ΕΑΜ, αν δεν είχε υποστεί όλες εκείνες τις διώξεις.

Ο Σπύρος Λουκάτος είχε την τύχη να γίνει ιστορικός κάνοντας μια πρωτόγνωρη αλλά πολύτιμη σπουδή, μετά το τέλος των πανεπιστημιακών σπουδών του. Έζησε την ιστορία να συμβαίνει και πρωταγωνίστησε σ’ αυτήν. Είχε τη βιωματική εμπειρία του ανθρώπου που ορμάει στο ποτάμι των γεγονότων και δεν παρασύρεται απ’ αυτό, αλλά προσπαθεί να τραβήξει κουπί, πιστεύοντας στην πορεία της ανθρωπότητας προς την ελευθερία. Έγραψε ο ίδιος ιστορία… και μετά, με πλήρη συναίσθηση της ευθύνης του ιστορικού, του αγωνιστή και του δασκάλου απέναντι στην αλήθεια, αποτύπωσε στο χαρτί αυτό που η ίδια η ιστορία είχε αποτυπώσει πρώτη στη ζωή και την ψυχή του.

Σάββατο 3-10-2015, ημερίδα για τον Σπύρο Λουκάτο (Σύνδεσμος Φιλολόγων – ΚΕΔΗΚΕ, στο Δημοτικό Θέατρο Αργοστολίου «Κέφαλος»).

Πηγές

Λήμμα «Λουκάτος Σπυρίδων», στο Κεφαλονιά – Ιθάκη, Βιογραφικό Λεξικό, Αθήνα: εκδ. σωμ. «Λαογραφική Αναζήτηση».

Σοφία Νεοφύτου, «Ένα ταξίδι με το Σπύρο Λουκάτο», Κυμοθόη, τχ. 19 (2009), σελ. 17-20.

Πέτρος Πετράτος, «Εργογραφία Σπυρ. Δημ. Λουκάτου», Κυμοθόη, τχ. 19 (2009), σελ. 21-47.

Πέτρος Πετράτος, «Σπύρος Λουκάτος, ο Κεφαλονίτης αγωνιστής και ιστορικός», στο petrospetratos.blogspot.gr/2014/10/blog-post.html [πρόσβαση στις 3-10-2015]

Πέτρος Πετράτος, «Σπύρος Λουκάτος, ο αγωνιστής, ο δάσκαλος, ο επιστήμονας», Κυμοθόη, τχ. 19 (2009), σελ. 9-15.

Ιδιόγραφο βιογραφικό σημείωμα Σπυρ. Δημ. Λουκάτου, αρχείο Πέτρου Πετράτου.