Λίγα λόγια για το έργο του Γεράσιμου Πεντόγαλου

Για το έργο του Γεράσιμου Πεντόγαλου

(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό "έστω", 2013)

Η ζωή είναι εξόχως περίεργη…  Στο ηλεκτρονικό «Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών» του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης βρήκα και ξεφύλλισα τη διδακτορική διατριβή του Γεράσιμου Πεντόγαλου. Ο τίτλος της  ήταν «Συμβολή εις την μελέτην και θεραπείαν των τραυματικών αρτηριοφλεβικών επικοινωνιών» και δημοσιεύθηκε το 1959. Είκοσι χρόνια μετά, το 1980, η διατριβή του επί υφηγεσία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης  φανέρωνε μια, απροσδόκητη ίσως για όσους γνώριζαν τον επιτυχημένο και αγαπητό ιατρό, στροφή προς μια άλλη αγάπη, που για όλη του τη ζωή συναγωνιζόταν την αφοσίωσή του στο ιατρικό του λειτούργημα.
Την γοητευτική και μυστηριώδη επιστήμη της Ιστορίας, την οποία άλλωστε και σπούδασε (στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων). Ο τίτλος της μελέτης αυτής «Η Ιατρική Σχολή της Ιονίου Ακαδημίας» είναι εξίσου αποκαλυπτικός για τα ερευνητικά ενδιαφέροντά του: ιστορία της ιατρικής και ιστορία του ιόνιου χώρου (και πάρα πολύ συχνά το πάντρεμα αυτών των δύο), με έμφαση στη γενέθλια γη της Κεφαλονιάς θα τον απασχολήσουν για δεκαετίες, μέχρι και τις τελευταίες του ημέρες.

Ναι, εντάξει, η ιατρική επιστήμη είναι το «εδώ και τώρα», ενώ η ιστορία είναι το «εκεί και τότε». Ο άνθρωπος αυτός ήξερε να ακροβατεί με τόση μαεστρία στον χώρο και τον χρόνο, που σ’ έκανε να πιστεύεις ότι πραγματικά το «εδώ» και το «εκεί», το «τώρα» και το «τότε» είναι απλές συμβάσεις, είναι μετρημένες με ανθρώπινες κλίμακες διαστάσεις μιας έννοιας που δεν έχει χώρο και χρόνο. Της γνώσης.

Η σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, το πέρασμά του από επιστημονικές εταιρείες και ομίλους, ο ενεργός και συχνά πρωταγωνιστικός του ρόλος στη διοργάνωση συνεδρίων, οι εργασίες που ακούραστα δημοσίευε σε επιστημονικά περιοδικά και επετηρίδες, όλα τους είναι μικρά και μεγάλα, βαθιά μελετημένα ταξίδια στον χρόνο και την ιστορική μνήμη, χτισμένα ψηφίδα ψηφίδα μέσα από λεπτομερή έρευνα. Είναι υλικό πολύτιμο για την έρευνα, αλλά και για τον αναγνώστη που μέσα τους έβρισκε «κλειδιά» για να γνωρίσει μια εποχή που ο Γεράσιμος Πεντόγαλος συνέθετε στοιχειοθετώντας την με στοιχεία που ξεπηδούσαν από σπάνιο αρχειακό υλικό. Ένα corpus επιστημονικών μελετών που ίσως θα ήταν καλό να συγκεντρωθούν σε μια έντυπη επανέκδοσή τους, ή σε ένα προσπελάσιμο σε όλους ψηφιακό αρχείο.

Στην «Εισαγωγή στην Ιστορία της Ιατρικής» (1983), θα κλείσει τον πρόλογο του με την εξής φράση: «Είναι αξίωμα πως τίποτα δεν είναι αλάνθαστο ούτε αμετακίνητο στη γνώση και πως εύκολη είναι η πλάνη σε κάθε έρευνα και μελέτη.  Έτσι δε θα διστάσω, με τη βοήθεια της κριτικής που θα γίνει στο βιβλίο, να συμπληρώσω ή να αλλάξω τη θεώρηση ή την ερμηνεία των στοιχείων και απόψεων που παραθέτω. Νομίζω πως από τα πράγματα που έβλαψαν τους ανθρώπους όχι λίγο ήταν η αδυναμία μας να δεχτούμε σαν λαθεμένες κάποιες αντιλήψεις, επειδή είχαν το προνόμιο να είναι… δικές μας». Ξέρω ότι συνήθως δεν διαβάζουμε τους προλόγους των βιβλίων, ίσως όμως σ’ αυτή τη φράση να κρύβεται η κοσμοθεωρία του ανήσυχου επιστήμονα που διαρκώς αναζητεί, ανακαλύπτει, αναθεωρεί. Που διαρκώς ανησυχεί.

Και ελίσσεται, εκεί που τον οδηγεί η έρευνα. Αναδιφώντας τα αρχεία της εποχής της Βενετοκρατίας, αλιεύει ενδιαφέρουσες πληροφορίες και από άλλες πτυχές της καθημερινής ζωής των Επτανησίων και ιδιαίτερα των Κεφαλονιτών. Πλάι στις μελέτες του για επιδημίες, γιατρούς, την ιατρική εκπαίδευση ή την υγειονομική πολιτική της εκάστοτε Πολιτείας, θα φέρει στο φως άγνωστα στοιχεία και της κοινωνικής και εκκλησιαστικής ιστορίας, αποκαλύπτοντας και το ενδιαφέρον του να διερευνήσει σε βάθος ολόκληρη την εποχή με την οποία εκάστοτε καταπιάνεται. Αυτό ακριβώς το ενδιαφέρον τον οδηγεί σε νέες, γοητευτικές αποκαλύψεις. Ακολουθεί το νήμα της επιστήμης στο λαβύρινθο της έρευνας, έχοντας πλήρη συναίσθηση ότι οι δρόμοι που ανοίγονται είναι άπειροι και ατέλειωτοι, μα ποτέ του δεν φοβάται να τους διαβεί…

Οι μονογραφίες του είναι λίγες σχετικά με τον όγκο του δημοσιευμένου έργου του σε πρακτικά συνεδρίων και επιστημονικές εκδόσεις ή συλλογικούς τόμους.  Το 1991, στα «Σχολεία Ιατρικής Παιδείας στην Ελλάδα» θα αναφερθεί στο «Ιατροχειρουργικόν σχολείον» και τη Χειρουργική σχολή που λειτούργησαν στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1830 στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.  Στο έργο του «Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Άτρου-Πρόννων» (1998), μελετά την ιστορία της ιστορικής μονής της Άτρου, στη νοτιοανατολική Κεφαλονιά, περιοχή από την οποία έλκει την καταγωγή του.

Το δίτομο έργο του «Γιατροί και Ιατρική Κεφαλονιάς», έργο ζωής για τον ίδιο, είναι μια σπουδαία συμβολή όχι μόνο στην ιστορία της ιατρικής αλλά και στην κοινωνική ιστορία του τόπου αυτού. Στον πρώτο τόμο (2004) καταγράφει τους Κεφαλονίτες γιατρούς στα χρόνια των ξενικών κατακτήσεων (από την έναρξη της Βενετοκρατίας στην Κεφαλονιά, το 1500, έως την Ένωση με την Ελλάδα, το 1864). Ο δεύτερος τόμος (2007) καταλαμβάνει την περίοδο από το 1864 έως τον πόλεμο του 1940.

Το 2010 θα επαναλάβει το εγχείρημά του, αυτή τη φορά αξιοποιώντας υλικό από την έρευνα που έκανε κατά την πανεπιστημιακή του θητεία στη Θεσσαλονίκη, αναφερόμενος στην άσκηση της ιατρικής στην πόλη στο διάστημα της Οθωμανοκρατίας («Γιατροί Θεσσαλονίκης 1800-1912). Στη Θεσσαλονίκη αναφέρεται και το τελευταίο του βιβλίο, που κυκλοφόρησε τη χρονιά του θανάτου του (2012) και είχε τίτλο «Ερυθρός Σταυρός Πόλεως Θεσσαλονίκης (Ιούνιος-Αύγουστος 1913). Η μεγάλη προσφορά του λαού της πόλης στην περίθαλψη των τραυματιών». Αυτή η ιστορική στιγμή θα είναι, εκδοτικά, και η ύστατη ερευνητική του παρουσία. Αν και το βέβαιο είναι ότι στα σκαριά και στα συρτάρια του υπήρχαν κάμποσες μελέτες και έργα που επεξεργαζόταν. Το εργαστήριό του ποτέ δεν σταματούσε. Ως το τέλος.

Ως το τέλος. Επιστήμη, αναζήτηση, καταγραφή, αγωνία για τη λεπτομέρεια, ως το τέλος. Έρωτας για την επιστήμη, για την έρευνα, για τη γνώση, για την αποκάλυψη των ψηφίδων εκείνων της αλήθειας που μας επιτρέπουν να τολμούμε να ανασυνθέτουμε το παρελθόν. Έρωτας για την ιστορία. Για το πανταχού, διαρκώς παρόν παρελθόν μας. Αυτό που μας μαθαίνει, αυτό που μας θυμίζει, αυτό που μας δείχνει τον δρόμο προς το μέλλον.

Ξέρω πως είπα πολύ λίγα για το έργο του Γεράσιμου Πεντόγαλου. Μα ξέρω κιόλας πως, όπως κι εκείνος, το έργο του είναι εδώ. Παρόν. Και μιλά καλύτερα από τον καθένα μας. Μιλά, σαν Ιστορία.

Ηλίας Τουμασάτος

Νοέμβριος 2013